Atlas Parków Narodowych w Polsce dla osób niewidomych i słabowidzących

Informacja o Atlasie Parków Narodowych w Polsce dla osób niewidomych i słabowidzących

Zespół konsultacyjny powołany przez Prezesa Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi (TOnO) w Laskach przygotował Atlas Parków Narodowych w Polsce dla osób niewidomych i słabowidzących. Projekt został dofinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (nr 464/2011/Wn-50/EE-WD/D z dnia 28.10.2011 r.). Na to przedsięwzięcie złożyły się następujące działania:
- opracowanie zestawów map dotykowo-barwnych (komplet 12 plansz) oraz mapy ściennej dla każdego parku narodowego;
- adaptacja ogólnodostępnych materiałów informacyjnych opublikowanych w wersjach papierowych, takich jak przewodniki, opisy ścieżek dydaktycznych, wybrane artykuły, itp. do formatu dźwiękowego i udostępnienie ich na stronach internetowych parków narodowych, na stronie TOnO (www.laski.edu.pl) oraz na dedykowanym tematyce tyflokartograficznej i tyflograficznej portalu Tyflomapy.pl;
- przeprowadzenie warsztatów przygotowujących osoby zajmujące się edukacją w parkach narodowych (tzw. edukatorów) do przyjmowania osób z dysfunkcją wzroku i do pracy z wykorzystaniem plansz dotykowych.
W pracach zespołu konsultacyjnego wzięły udział następujące osoby: Anna Chojecka (nauczycielka przyrody w szkole podstawowej i gimnazjum w OSW w Laskach), Beata Hermanowicz (pracowanik Działu Tyflologicznego w OSW w Laskach), Bożena Mikołowicz (redaktor periodyku „Laski”), Marek Jakubowski (tyflopedagog z OSW w Owińskach), Jan Michalik (tyflopedagog z OSW w Laskach), Aleksandra Mizińska (kartograf), Mariusz Olczyk (kartograf i koordynator przedsięwzięcia), Ryszard Sitarczuk (absolwent OSW w Laskach, wieloletni konsultant opracowań dotykowych). Opracowaniem plików dźwiękowych zajął się Krzysztof Chrobot (pracownik Mazowieckiego Stowarzyszenia Pracy dla Niepełnosprawnych „De Facto”).
Realizacja projektu nie udałaby się bez zaangażowania i wsparcia merytorycznego pracowników parków narodowych, w szczególności edukatorów. Bardzo dziękujemy za tę współpracę.
Zestawy plansz dotykowych wyprodukowane w nakładzie 120 kompletów zostały przekazane nieodpłatnie w ilości 50 teczek do poszczególnych parków narodowych, gdzie osoby zainteresowane mogą na miejscu zapoznać się z ich treścią i uzyskać dodatkowe informacje bezpośrednio od pracowników parków, którzy w większości zostali przeszkoleni w pracy z osobami z dysfunkcją wzroku. Pozostałe Atlasy trafiły m.in. do 10 ośrodków szkolno-wychowawczych, gdzie będą wykorzystywane na lekcjach przyrody i geografii oraz do wybranych bibliotek. Duże mapy zostały przekazane do parków narodowych w ilości po 10 sztuk danego parku, zaś do ośrodki szkolno-wychowawczych trafiły komplety tych map dla każdego parku.
Nie było dotychczas w Polsce tak dużego projektu tyflokartograficznego o tej tematyce. Dofinansowanie Atlasu Parków Narodowych w Polsce dla osób niewidomych i słabowidzących ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej świadczy o otwartości tej instytucji na nowatorskie opracowania edukacyjne, pomagające eliminować bariery w dostępie do wiedzy.

Mapy dotykowe a edukacja

Mapa jest obecna w codziennym życiu człowieka widzącego. Dzieci od pierwszych lat edukacji są uczone posługiwania się prostymi mapami. Kształcąca się młodzież korzysta z wielu pomocy kartograficznych: map, atlasów geograficznych i historycznych. Osoby widzące używają planów miast, atlasów drogowych, stykają się z mapami przeglądając prasę, Internet, ulotki reklamowe czy oglądając telewizję. Mapa jest jednym ze źródeł informacji o świecie, w którym żyjemy, jest powszechnie dostępna.
Sytuacja osoby niewidomej i słabowidzącej jest odmienna. Niewidome czy słabowidzące dziecko w procesie edukacji korzysta przeciętnie z kilku map; zdarzyć się może, że na pewnych etapach nauczania w ogóle nie ma do nich dostępu. Można śmiało stwierdzić, że opracowania tyflokartograficzne prawie nie istnieją w środowisku niewidomych i słabowidzących, chociaż ta sytuacja nieznacznie uległa poprawie w ostatnich latach.
Płynąca z czytania map wiedza geograficzna, geopolityczna i społeczna jest konieczna do funkcjonowania w społeczeństwie, rozumienia wydarzeń gospodarczych, politycznych, kulturowych, podejmowania aktywności zawodowej. Niezbędne jest, aby niewidomi i słabowidzący mieli dostęp do informacji, ułatwiających analizę zjawisk zachodzących we współczesnym świecie. Nie każdą informację przestrzenną da się bowiem precyzyjnie przekazać w formie opisowej.
Dopełnieniem materiałów edukacyjnych, jakie są obecnie dostępne w centrach edukacyjnych parków narodowych, powinny być tyflomapy (mapy barwno-dotykowe) przeznaczone dla niewidomych i słabowidzących uczniów na każdym poziomie edukacji, jak również dla innych niewidomych i słabowidzących gości pragnących poszerzyć swoją wiedzę ekologiczną.
Przygotowane barwno-dotykowe mapy parków narodowych spełniają rolę ogólnego źródła informacji o zagadnieniach przyrodniczych, o osobliwościach i walorach chronionej przyrody na tych szczególnych obszarach. Zestaw map tematycznych jest jednakowy dla wszystkich parków. Mapy w poszczególnych tematach redagowane są w sposób jednolity. Możemy zatem porównywać przestrzenne charakterystyki geograficzne, „sumować” treści i szukać logicznych między nimi związków i zależności. W otrzymanej konstrukcji atlasowej chodzi nie tylko o przekazanie podstawowej wiedzy na temat określonego zagadnienia, ale o taką merytoryczną i techniczną konstrukcję całości, by czytelnik sam mógł wnioskować, np. porównując różne mapy tego samego obszaru.
Porównując mapy przeznaczone dla widzących oraz tyflomapy zauważamy przede wszystkim różnicę w stopniu generalizacji ich treści. Mapa dotykowa zawiera zazwyczaj znacznie mniej informacji niż tradycyjna mapa dla widzących o tej samej tematyce wykonana w tej samej skali. Uwzględnić bowiem należy zdolność rozdzielczą dotyku i poważnie uszkodzonego wzroku. Pojemność mapy jest każdorazowo określona jej skalą, przeznaczeniem i stosowanymi metodami przedstawiania treści, a także możliwościami technologicznymi, warunkującymi odpowiednią kontrastowość barw na rysunku, wielkość opisów, liczbę kolorów itd. Konieczność daleko posuniętej generalizacji na tyflomapach prowadzi często do rozwiązań niespotykanych w kartografii dla osób widzących. Generalizacja ilościowa na tyflomapach, a więc ogólnie mówiąc zmniejszenie liczby znaków oraz uproszczenie kształtów linii, powoduje, że osobom widzącym obeznanym z mapami i kartografią, uzyskany obraz wydaje się uproszczony i ubogi w treść. Problemem jest prawidłowy wybór elementów najważniejszych spośród obiektów i zjawisk geograficznych, które umieszcza się na podobnych mapach dla widzących.
Edukacja powinna być nowoczesna i atrakcyjna. Zaplecze dydaktyczne w parkach narodowych powinno więc nadążać za rozwojem technik, metod oraz środków dydaktycznych i w sposób rozsądny wprowadzać światowe standardy na polski grunt. Udostępnianie informacji o osobliwościach parków narodowych w formie barwno-dotykowej wraz z udźwiękowieniem materiałów tekstowych to właśnie nowoczesna, otwarta na każdego edukacja.
Dzięki odpowiedniej formie barwno-dotykowej i udźwiękowieniu wybranych wydawnictw tradycyjnych, mamy nadzieję ułatwić działalność edukacyjną, poszerzając przy okazji krąg osób gotowych do aktywnego poznawania najważniejszych walorów przyrodniczych naszego kraju. Dając osobom niewidomym i słabowidzącym czytelne i dostępne dla nich pomoce dydaktyczne, pobudzamy w nich chęci poznawcze i rozwijamy świadomość ekologiczną.
Wieloletnie doświadczenie zdobyte podczas opracowywania i używania przez niewidomych i słabowidzących map dotykowych oraz zastosowanie Standardów tworzenia oraz adaptacji map i atlasów dla niewidomych uczniów (2012), pozwoliły na realizację tego przedsięwzięcia (pełna treść zasad dostępna jest na stronach: www.laski.edu.pl oraz www.tyflomapy.pl).

Opis zestawów plansz dotykowych

Atlas Parków Narodowych w Polsce dla osób niewidomych i słabowidzących przeznaczony jest dla każdego, kto interesuje się przyrodą i ochroną środowiska w Polsce i chce poszerzyć swoją wiedzę przyrodniczo-geograficzną, a ze względu na formę i sposób opracowania skierowany jest w szczególności do osób z dysfunkcją wzroku. Jest to też pierwsze opracowanie, które „wychodzi” poza ramy podstawy programowej, przez co staje się podstawowym kompendium wiedzy o parkach narodowych.
W skład Atlasu Parków Narodowych w Polsce dla osób niewidomych i słabowidzących wchodzą:
– ogólna mapa Polski, ilustrująca rozmieszczenie parków narodowych w naszym kraju,
– zestaw plansz prezentujących położenie danego parku w regionie,
– komplet map tematycznych obejmujących swoją treścią najważniejsze zagadnienia przyrodnicze tych chronionych obszarów.
Atlas zredagowany został tak, by można było porównywać przestrzenne charakterystyki geograficzne, „sumować” treści i szukać logicznych między nimi związków i zależności. Atlas nie tylko pokazuje elementarną informację charakteryzującą poszczególne zagadnienia przyrodnicze. Tak stworzona merytoryczna i techniczna konstrukcja Atlasu pozwala czytelnikowi na samodzielne wyciąganie wniosków, porównywanie różnych obszarów dla tego samego tematu jak i łączenie treści z różnych tematów dla tego samego obszaru. Porównując dwie mapy, można wnioskować o zależnościach między przedstawionymi na nich zjawiskami. Porównując dwa parki można znajdywać różnice pod kątem walorów przyrodniczych.
Główną funkcją Atlasu jest obrazowanie rozmieszczenia obiektów geograficznych, relacji przestrzennych między nimi w sposób czytelny dla osób niewidomych oraz słabowidzących. Mapy Atlasu, ułatwiając poznanie parków narodowych, pomagają niewidomym lepiej zrozumieć walory przyrodnicze tych obszarów przekazywane w toku edukacji szkolnej i przez podręczniki oraz środki masowego przekazu.
Atlas Parków Narodowych w Polsce dla osób niewidomych i słabowidzących składa się z zestawu plansz edukacyjnych, który dla wybranych parków uzupełniony został o pliki dźwiękowe będące adaptacją dostępnych opracowań tekstowych, które zostały nam udostępnione do przetworzenia.
Logotyp Parku. Opracowanie formy dotykowej każdego logotypu bez adaptacji graficznej, z odwzorowaniem możliwie wiernym oryginalnemu rysunkowi. Krótki opis każdego z nich dostępny jest na stronie internetowej. Opisy są niezbędne, bowiem wybrane elementy logotypów są w kilku przypadkach bardzo trudne w czytaniu dotykowym.
Strona redakcyjna. Plansza zawierająca wykaz osób biorących udział w opracowaniu plansz dotykowych oraz spis treści.
mapa nr 1 – Parki Narodowe w Polsce. Mapa obrazuje położenie wszystkich parków narodowych w Polsce. Parki narodowe zostały na mapie podpisane brajlowskimi skrótami, natomiast w czarnym druku prawie wszystkie pełną nazwą. Dołączone do mapy tzw. „skrzydełko” zawiera objaśnienia skrótów brajlowskich.
mapa nr 2 – Położenie Parku w regionie. Każdy park narodowy ma opracowaną mapę w skali 1:300.000, na której pokazujemy położenie parku w regionie, ze szczególnym uwzględnieniem ważniejszych miast i głównych dróg dojazdowych. Mapa ta zawiera siatkę geograficzną (w formie oznaczeń na ramce), która pozwala określić współrzędne geograficzne (rozciągłość geograficzną) danego parku.
mapa nr 3 – Granice Parku. Prosta mapa, pełniąca rolę tzw. „mapy podstawowej”. Pokazuje zasięg parku, jego kształt, układ. Granice parku narodowego (w formie obszaru lub linii granicznej) z tej mapy są elementem powtarzającym się na pozostałych planszach i ten element będzie punktem odniesienia przy czytaniu dotykowym. Na tej mapie znajdują się również najważniejsze miejscowości, które także stanowią punkt odniesienia na innych mapach pokazujących elementy środowiska geograficznego związane z działalnością człowieka (antropogeniczne).
mapa nr 4 – Wody i rzeźba terenu. Plansza pokazująca najważniejsze cieki wodne oraz formy terenu. Elementy z tej mapy, takie jak rzeki, jeziora, góry i wzniesienia, powtarzają się na innych mapach prezentujących treści geograficzne (przyrodnicze).
mapa nr 5 – Lasy. Plansza pokazująca obszary leśne w granicach parku i poza jego granicami. Dodatkowo zlokalizowaliśmy leśniczówki oraz zabytkowe drzewa.
mapa nr 6 – Osobliwości przyrody. Mapa prezentująca osobliwość danego parku; w większości przypadków osobliwość ta jest symbolem parku i ma swoje odzwierciedlenie graficzne w logotypie. Dodatkowo przy tej planszy znajduje się tzw. „skrzydełko” z wykazem wybranych najciekawszych przedstawicieli gatunków fauny i flory. Ograniczenie treści mapy do jednego przedstawiciela może budzić wątpliwości, ale pomimo tak dużego bogactwa i różnorodności biogeograficznej w parkach konieczne było dokonania wyboru i generalizacji na tyflomapie.
mapa nr 7 – Osadnictwo i transport. Plansza, na której pokazujemy najważniejsze drogi, koleje oraz miejscowości na terenie parku lub/i w najbliższym sąsiedztwie.
mapa nr 8 – Turystyka. Mapa zawierająca główne szlaki turystyczne, ścieżki dydaktyczne (pokazane punktowo), pola biwakowe, schroniska. Dla tej mapy w kilku przypadkach jest opracowane „skrzydełko” z wykazem ścieżek dydaktycznych, które na mapie są ponumerowane. Pokazujemy wybrane szlaki turystyczne, tak aby treść mapy była czytelna dotykowo.
mapa nr 9 – Zabytki kultury i historii. Mapa pokazująca walory kulturowe i historyczne prezentowanego obszaru. Informacje dodatkowe osoby niewidome i słabowidzące uzyskają z materiałów opisowych lub dźwiękowych. Wyjątkiem w tym temacie jest plansza opracowana dla Białowieskiego Parku Narodowego ze schematycznym planem Białowieży, bowiem tylko w tej miejscowości zlokalizowane są najciekawsze zabytki.
Objaśnienia skrótów brajlowskich. Plansza zawierająca objaśnienia wszelkich skrótów brajlowskich występujących w danym zestawie plansz (z wyjątkiem tych, które umieszczone są na „skrzydełkach”) oraz wykaz zastosowanych kluczy. Czytając daną mapę należy mieć tę planszę obok siebie, aby móc w każdym momencie sprawdzić, co oznacza dany skrót. Przed skrótami brajlowskimi umieszczone są klucze (niewidoczne w czarnym druku) określające charakter opisanego na mapie obiektu.

Tak skonstruowany Atlas przyjął zatem postać zestawu map mieszczącego się w poręcznej teczce. Ze względu na brak podobnych opracowań Atlas Parków Narodowych w Polsce dla osób niewidomych i słabowidzących może być wykorzystywany na różnych etapach kształcenia na lekcjach przyrody i geografii. Plansze dotykowe z pewnością spełnią również ważną rolę w pracy edukacyjnej edukatorów każdego parku, bowiem pozwalają w prosty sposób przeprowadzić kolejny wykład, prezentację czy lekcję przyrody. Realizowane w parkach narodowych programy edukacyjne doskonale uzupełniają zajęcia szkolne i wzbogacają je o aspekt praktyczny, a przede wszystkim wychowują w duchu poszanowania przyrody.
Atrakcyjna i zarazem uniwersalna forma opracowanych plansz dotykowych jest również interesującym narzędziem pracy z młodszymi dziećmi, dzięki swojej prostocie i syntetycznej prezentacji.
Dopełnieniem powyższego zestawu plansz dotykowych jest duża mapa danego Parku, oprawiona i przygotowana do powieszenia na ścianach. Umieszczenie jej na odpowiedniej wysokości pozwalającej czytać dotykiem może być ciekawym dopełnieniem pomieszczeń muzealnych i izb edukacyjnych.

Warsztaty „Niewidomy w Parku Narodowym”

W ramach przedsięwzięcia zorganizowana została w dniach 24–26 listopada 2014 roku konferencja z warsztatami pt. „Niewidomy w Parku Narodowym”, na którą zaproszono edukatorów ze wszystkich 23 parków narodowych.
W konferencji wzięło udział ponad 70 osób, w tym 42 edukatorów z 21 parków narodowych, przedstawiciele z Wydziału Leśnictwa SGGW, z Lasów Państwowych, z Politechniki Gdańskiej, Centrum Kopernika, z Muzeum w Wilanowie oraz z Uniwersytetu Warszawskiego.
Program trzydniowej konferencji był bardzo intensywny. Wykładowcami i prowadzącymi warsztaty byli pedagodzy z OSW w Laskach i z OSW w Owińskach. W sześciu pracowniach rozsianych po rozległym Ośrodku dla Niewidomych w Laskach dziesięciu specjalistów dzieliło się z uczestnikami swoją wiedzą i doświadczeniem.
Spotkania plenarne (w tym wykłady) odbyły się w Domu Przyjaciół Niewidomych na terenie OSW. Obok Sali Konferencyjnej zorganizowana była wystawa tyflografik (prawidłowo zredagowanych grafik wypukło-barwnych dla osób niewidomych i słabowidzących). Wystawę zorganizowała firma Tyflograf z Owińsk. Uczestnicy konferencji zwiedzili Ośrodek Szkolno-Wychowawczy Dla Dzieci Niewidomych w Laskach, poznając m.in. strukturę i historię Ośrodka. Mieli okazję zapoznać się z pomocami dydaktycznymi pomocnymi w procesie edukacji dzieci niewidomych i słabowidzących oraz ze specyfiką pracy dydaktyczno-wychowawczej. Udział w „Niewidzialnej Wystawie” w Warszawie z pewnością pozwolił uczestnikom konferencji doświadczyć i poznać, jak radzą sobie w codziennych sytuacjach osoby niewidome.
Po otwarciu konferencji prof. dr hab. Jacek Pasławski został uhonorowany przez prezesa TOnO, Władysława Gołąba, medalem „Pax et gaudium in Cruce” w uznaniu jego zasług dla rozwoju polskiej tyflokartografii. Profesor był kierownikiem Katedry Kartografii na UW, a pod jego kierunkiem powstało 5 twórczych prac magisterskich z zakresu tyflokartografii.
Uczestnicy konferencji brali aktywny udział w przygotowanych warsztatach: stawiali rzeczowe pytania, dzielili się doświadczeniami i projektami, wykonywali trudne zadania, pracując m.in. z zasłoniętymi oczami. Dla niejednego z nich było to trudne przeżycie, jednak przybliżające realia „życia po niewidomemu”. Uczestnicy otrzymali wydrukowane teksty wykładów, skrypty przygotowane przez osoby prowadzące warsztaty oraz bogaty zestaw publikacji dotykowych. Duża różnorodność materiałów czytanych dotykiem może być nie tylko dopełnieniem plansz dotykowych przygotowanych w ramach przedsięwzięcia Atlas Parków Narodowych w Polsce dla osób niewidomych i słabowidzących, ale również inspiracją do stopniowego poszerzania oferty edukacyjnej parków o nowe środki dydaktyczne.
Na zakończenie konferencji uczestnicy otrzymali dyplomy uczestnictwa.