Botaniczna ścieżka dydaktyczna

Jest to najkrótsza ścieżka Parku Narodowego „Bory Tucholskie”. Znajduje się przy siedzibie Parku w Charzykowach. Jej powierzchnia nie przekracza 0,5 ha. Przeznaczona jest dla tych wszystkich, którzy pragną zapoznać się z florą regionu Borów Tucholskich, a nie mogą odbywać dłuższych wędrówek. Mogą z niej korzystać również osoby na wózkach inwalidzkich. Na niewielkim obszarze posadzono typowe i jednocześnie kluczowe gatunki dla flory Borów Tucholskich, stosunkowo łatwe do rozpoznawania.

Na ścieżce wyznaczono dwanaście punktów:

1. Dziko rosnące rośliny trujące i użytkowe

Od wieków człowiek poszukiwał roślin, które mógł wykorzystać. W ten sposób powstała ogromna lista roślin, dziś nazywanych użytkowymi. Są one wykorzystywane w medycynie, w przemyśle, w tym również w spożywczym. W tej części ścieżki obok roślin wykorzystywanych przez człowieka umieszczono także rośliny obecnie uznawane za trujące (choć to wcale nie oznacza, że ta właściwość ogranicza ich wykorzystanie w celach użytkowych). Umieszczenie tych roślin właśnie w tym miejscu nie jest przypadkowe. Ma ono uzmysławiać, że aby zbierać rośliny trzeba się na nich znać. Po pierwsze po to, by nie zbierać roślin znajdujących się pod ochroną, a po drugie by nie narazić się na niepotrzebne cierpienia spowodowane spożyciem roślin trujących. Ścieżka ma także zachęcić do szerszego zainteresowania otaczającą nas florą. Dziś, w czasach łatwego dostępu do roślin występujących nawet w odległych częściach naszego globu, warto pamiętać, że tuż obok nas rosną równie atrakcyjne i interesujące, rodzime gatunki.

W kąciku roślin użytkowych nie mogło zabraknąć zbóż. Niestety nasiona tych roślin są przysmakiem dla kawek i innych ptaków, stąd zdarza się, że zboża nie wyglądają zbyt imponująco To samo dotyczy gryki, która w Borach Tucholskich była dość powszechnie uprawiana i lnu.

2. Siedliska borowe

To najbardziej typowe dla krajobrazu Borów Tucholskich siedlisko. Występujące w naturze bory to najczęściej rozległe kompleksy leśne. Naturalne lub ukształtowane przez człowieka. Porośnięte przede wszystkim gatunkami o liściach w postaci igieł. Na nizinach najczęściej tym gatunkiem jest sosna pospolita, której towarzyszy, w niewielkich ilościach, brzoza brodawkowata a w warstwie podszytowej jałowiec pospolity. Bory są charakterystyczne dla klimatu chłodnego, mniej lub bardziej wilgotnego, z ubogim podłożem. Zespoły borowe związane są z glebami bielicowymi, których górną warstwę tworzy kwaśna, surowa próchnica. Dlatego też na wszystkich siedliskach borowych przeważają rośliny lubiące lub tolerujące kwaśny odczyn gleby.

W Polsce z borami związane są tak znane gatunki runa, jak: bielistka siwa, gajnik lśniący, rokietnik pospolity, widłoząb miotlasty, borówka brusznica, borówka czernica czy siódmaczek leśny.

W obrębie pojęcia boru, funkcjonuje pojęcie boru mieszanego, które odnosi się do typu lasu, w którym obok gatunków właściwych dla borów występują także domieszki charakterystyczne dla lasów, czyli m. in. dęby i graby. Siedlisko boru mieszanego jest wyraźnie zasobniejsze. Do gatunków najczęściej odróżniających bory mieszane od borów należą: zawilec gajowy, turzyca palczasta, leszczyna pospolita, grab zwyczajny, gajowiec żółty, dąb szypułkowy, topola osika, fiołek leśny.

3. Paprotniki

Paprotniki, czyli skrzypy, widłaki i paprocie, to gromada, w której ciągle obserwujemy jedne z intensywniejszych przemian ewolucyjnych.
Klasa paproci reprezentowana jest prawie we wszystkich strefach klimatycznych ziemi, za wyjątkiem obszarów skrajnie suchych lub wybitnie chłodnych. Wynika to z ich ogromnego bogactwa form, co daje im szansę kolonizacji biotopów o zmiennych warunkach życiowych oraz umożliwia pomyślną rywalizację z innymi roślinami. Stosunkowo często dochodzi tu do mutacji oraz krzyżowania się gatunków w konsekwencji czego powstają nowe. Tak np. stosunkowo niedawno (w ujęciu historii naszego globu) powstała narecznica samcza - obecnie dość pospolita paproć.

Rośliny te są niezwykle atrakcyjne ze względu na swój wygląd (barwę, kształt itp.), a dzięki ujemnej jonizacji znajdują zastosowanie w ogrodach, w parkach, zdobią mieszkania czy biura.

Oprócz znaczenia estetycznego, współcześnie nie mają większego znaczenia gospodarczego. Choć w wielu krajach tropikalnych występujące tam paprocie są źródłem skrobi i wykorzystywane są do celów spożywczych.

Przede wszystkim jednak paprocie budzą zainteresowanie wśród przyrodników. Mają także zastosowanie w lecznictwie (w leczeniu chorób pasożytniczych, układu moczowego, czy jako leki przeciwreumatyczne). Zadziwiająca jest ich odporność. Są niechętnie zjadane przez zwierzęta, a ich otoczenie nie jest przyjazne dla innych roślin. Ma to związek z wytwarzanymi przez nie różnego rodzaju substancjami obronnymi – niestety są to najczęściej trucizny dla ludzi i zwierząt, hormony powodujące zaburzenia w rozwoju owadów lub substancje hamujące wzrost i rozwój innych roślin.

Pomimo takich możliwości paprocie, jak i cała gromada paprotników, należą do organizmów szczególnie zagrożonych wyginięciem.
Na ścieżce spotkamy następujące gatunki paproci: wietlicę samiczą, narecznicę krótkoostną i samczą, orlicę pospolitą, zachylnik błotny, paprotkę zwyczajną a spośród skrzypów: skrzyp błotny i leśny.

4. Zbiorowiska lasu liściastego: grąd, dąbrowa i buczyna

Las jest niezwykle skomplikowanym ekosystemem lądowym, w którym różne organizmy roślinne i zwierzęce współżyją, tworząc biocenozę. W zależności od siedliska tworzą się różne typy lasów i formacje leśne. Przykładem formacji występującej na siedliskach żyznych jest las liściasty. Jak sama nazwa wskazuje dominują w nim gatunki drzew liściastych. W Polsce tego typu zbiorowiska występują głównie na terenach nizinnych, gdzie gleba jest żyźniejsza a klimat cieplejszy niż w górach. Lasy liściaste możemy podzielić na: grądy, dąbrowy i buczyny.

Grądem nazywamy wielogatunkowy las liściasty dębowo - grabowy, rosnący na świeżych, wilgotnych i żyznych glebach, głównie brunatnych. W skład drzewostanów grądowych wchodzi szereg cennych gatunków drzew, jak np.: grab, dęby, lipa a czasem jeszcze klony, w tym jawor. Wśród krzewów dominuje: trzmielina, kruszyna, jarząb, leszczyna. W runie leśnym spotkamy m.in.: gwiazdnicę wielkokwiatową, marzankę wonną, czy przytulię.

Dąbrową nazywamy las dębowy z niewielką domieszką innych gatunków. Piętro drzew tworzą w nim dęby, głównie dąb bezszypułkowy, rzadziej dąb szypułkowy z domieszką sosny. Warstwa krzewów rozwija się dobrze, w jej skład wchodzą m.in. berberys zwyczajny, jarząb pospolity, głóg jednoszyjkowy. Runo w lesie dębowym jest stosunkowo bujne. Spotkamy tu: koniczynę dwukłosową, ciemiężyka białokwiatowego, groszek czerniejący i in.

To właśnie w lasach dębowych najczęściej można zaobserwować jaszczurkę zwinkę. Właśnie z myślą o nich, na ścieżce, przygotowano miejsce dla ich bytowania. W specjalnie przygotowanym kamiennym kopcu, jaszczurki bardzo chętnie szukają schronienia, a w słoneczne letnie dni wychodzą na rozgrzane kamienie.

Buczyną, natomiast, nazywamy las, którego głównym składnikiem jest buk z niewielką domieszką innych gatunków drzew np.: dębów i grabów. W górach oprócz buka występuje jodła i świerk. Buczyna charakteryzuje się bardzo skąpym podszyciem. W runie buczyny pomorskiej zobaczymy: przylaszczkę pospolitą, marzankę wonną, żywca cebulkowego.

5. Lasy łęgowe i olsy

Grupę lasów związanych z siedliskami podmokłymi, na terenie Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, reprezentują: łęg jesionowo - olszowy oraz ols.

Łęg jesionowo-olszowy jest typową niestrefową (azonalną) formacją leśną szeroko rozpowszechnioną na niżu Polski, związaną z obniżeniami dolin rzecznych. Łęgi występują na glebach wilgotnych lub mokrych, zasilanych regularnie ruchomą wodą, bogatą w tlen, przynoszącą, zwłaszcza podczas wylewów rzek, sole mineralne i składniki organiczne wzbogacające glebę.

Ols to rodzaj żyznych lasów bagiennych występujących na torfowiskach niskich zalewanych wodą prawie cały rok. Typowa dla olsów jest struktura kęp i dolinek, gdzie na kępach (na ogół niezalewanych) wyrastają drzewa, których karpy stanowią dla kępy rusztowanie, pomiędzy którymi w dolinkach przez długie okresy stagnuje woda. Stwarza to możliwość wyróżnienia różnych mikrosiedlisk. Jedno z nich związane jest z kępami, gdzie występują gatunki roślin umiarkowanie acydofilne (kwaśnolubne) przechodzące z lasów liściastych i iglastych. Następne z dolinkami, w których spotykamy rośliny szuwarowe, a u podnóży kęp, skupiają się gatunki błotne charakterystyczne dla olsów.

W lasach łęgowych i olsach występują takie gatunki jak: olsza czarna, jesion wyniosły, topola osika, kruszyna pospolita, kalina koralowa, a z roślin zielnych: czyściec leśny, tarczyca pospolita, śledziennica skrętolistna, tojeść pospolita i liczne turzyce.

6. Rośliny rzadkie i chronione

Niezmieniony skład gatunkowy flory decyduje o bogactwie i pięknie przyrody danego obszaru, warunkuje utrzymanie równowagi biologicznej w środowisku, a także ma wielkie znaczenie dla nauki, kultury i wielu dziedzin życia gospodarczego. Jednym z podstawowych zadań ustawy o ochronie przyrody oraz rozporządzeń w sprawie gatunków dziko występujących roślin, grzybów i zwierząt jest zabezpieczenie ich przed wyginięciem. Chodzi nie tylko o te gatunki, które z natury występują na nielicznych stanowiskach, lecz także o te, których stan ilościowy zmniejszył się w wyniku nierozważnej gospodarki człowieka.

Bory Tucholskie, w tym również obszar Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, są miejscem występowania szeregu gatunków roślin rzadkich i chronionych. Część z nich można zobaczyć na ścieżce.

7. Zbiorowiska wodne i rośliny szuwarowe

W stawach najliczniej reprezentowane są rośliny zbiorowisk wodnych i szuwarowych. Roślinność wodna, czyli hydrofity, tworzy trzy podgrupy:

rośliny swobodnie pływające na powierzchni wody (np. rzęsy, żabiściek);
przytwierdzone do podłoża i całkowicie zanurzone, wynoszące na powierzchnię wody tylko kwiaty lub kwiatostany (okrężnica, wywłócznik);
przytwierdzone do podłoża i w większej części zanurzone, ale wynoszące część swoich organów, np. górne partie pędów i część liści, na powierzchnię wody lub nad nią (np. grążel, grzybienie, osoka).

Choć oczka wodne na „Ścieżce” nie są zbyt duże to jednak obok roślin, szybko zadomowiły się żaby, traszki a nawet ryby. Każdego dnia przylatują tu ptaki by napić się wody a przy słonecznej pogodzie skorzystać z kąpieli. Każdego roku kaczka krzyżówka zakłada tu swoje gniazdo i wyprowadza młode.

8. Torfowisko

Torfowiska to obszary występowania złóż torfu wraz z porastającą go szatą roślinną. Powstają w warunkach silnego uwodnienia powodującego niepełny rozkład szczątków roślin torfotwórczych i akumulację materii organicznej. Wyróżnia się torfowiska niskie – rozwijające się wskutek przepływu lub stagnowania wód eutroficznych, torfowiska wysokie - zasilane przez oligotroficzne wody opadowe, oraz torfowiska przejściowe, spotykane w pośrednich warunkach siedliskowych. Specyficzne warunki siedliskowe, jakie panują na torfowiskach powodują, że florę tych ekosystemów cechuje duży udział gatunków o wąskim spektrum ekologicznym. Znaczna część roślin torfowiskowych to gatunki rzadkie i chronione. Część z nich możemy zaobserwować na ścieżce.

Wokół stawów zgromadziliśmy nie tylko kolekcję roślin związanych z torfowiskami, ale także rośliny, które do swojego rozwoju potrzebują terenów silniej uwilgotnionych.

Torfowiska pełnią w środowisku bardzo ważną rolę. Są to:

akumulacja materii organicznej, biogenów;
miejsce występowania szeregu gatunków zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych, o specyficznych wymaganiach siedliskowych;
gromadzenie nadmiaru wody podczas powodzi, a w czasie suszy źródło wody;
wpływ na klimat (torfowiska wpływają na warunki termiczne, zmniejszają częstotliwość występowania susz i przymrozków);
bariera dla przemieszczających się pierwiastków;
akumulacja zanieczyszczeń;
naturalne archiwa historii zmian w przyrodzie;
obiekty rekreacji, turystyki, łowiectwa i zbieractwa jagód, grzybów i ziół leczniczych.

Największymi zagrożeniami dla torfowisk są odwodnienia, w tym odwodnienia pól uprawnych i lasów w pobliżu torfowisk, zanieczyszczenia powietrza i wód oraz eksploatacja torfu.

9. Rośliny łąkowe

Łąka to kolejne miejsce na ścieżce, przy którym należy zatrzymać się na dłużej. Zaobserwujemy tutaj szereg ciekawych roślin charakterystycznych zarówno dla łąk świeżych, jak i wilgotnych. Można tutaj wyróżnić dwie warstwy roślinności. Wyższą tworzą głównie trawy wysokie, takie jak: rajgras wyniosły, kostrzewa łąkowa, drżączka średnia. W niższej oprócz traw, np.: tomki wonnej, spotkamy rośliny zielne. Będą to przede wszystkim rośliny motylkowe, np.: komonica zwyczajna, cieciorka pstra, koniczyna łąkowa, ale nie tylko. Już od kwietnia na łące pojawiają się niebieskie kwiaty przetacznika ożankowego a w czerwcu łąka mienić się będzie wszystkimi odcieniami koloru żółtego, czerwonego, fioletu i różu. Zobaczyć tu możemy np.: bodziszka łąkowego, dzwonka rozpierzchłego, chabra łąkowego i jastruny (złocienie) właściwe.

Łąka to również skarbnica ziół. Znajdziemy tu lekarstwa na różne dolegliwości. Na kaszel najlepszy jest ślaz dziki, który działa wykrztuśnie i przeciwzapalnie, krwawnik pospolity to najlepszy lek rozkurczowy a żucie jego świeżych liści zmniejsza ból zęba. Natomiast pospolicie występująca niezapominajka jest najlepszym surowcem do wyrobu leków homeopatycznych stosowanych przy chorobach płuc.
Tuż przy łące zgromadzono kolekcję roślin, którą nazwano ogrodem zapachów. Występują tam przede wszystkim rośliny wykorzystywane jako przyprawy i zioła m.in. mięta pieprzowa, szałwia lekarska, bylica estragon.

Wraz z roślinnością pobliskiej łąki, ten fragment ścieżki dedykowany jest owadom, szczególnie tzw. zapylaczom, bez których nie mielibyśmy wielu owoców. Dominują gatunki związane z roślinami zielnymi, zwabione obecnością kwiatów jak np.: misierka różówka. Spotkamy tu również przedstawicieli nadrodziny pszczół, np.: trzmiela ziemnego, trzmiela ogrodowego. Oni podobnie jak i inni reprezentanci żądłówek, odwiedzają kwiaty dla zbioru nektaru i pyłku. A przy okazji zapylają rośliny. Dla tych owadów zbudowaliśmy również specjalne „ule” w których mogą się schować i rozmnażać.

Największą ozdobą tego fragmentu ścieżki są jednak motyle. Latem na kwiatach możemy zaobserwować m.in.: modraszka srebrnoplamka, rusałkę pawik, rusałkę osetnik i wiele innych.

Jesienią łąka pustoszeje, gdyż aby nie dopuścić do wzrostu siewek drzew i krzewów jest ona raz do roku koszona. W ten sposób zapobiega się procesowi sukcesji. Należy pamiętać, że łąki to ekosystemy półnaturalne i synantropijne, które powstały w wyniku działalności człowieka. Ich trwałość jest więc uzależniona od stosowania różnych zabiegów. Może to być koszenie i zebranie siana lub wypas zwierząt np. owiec.

10. Rośliny towarzyszące człowiekowi, kącik kaszubski

Rośliny towarzyszą ludziom od najdawniejszych czasów. Człowiek wędrując z miejsca na miejsce przenosi je ze sobą. Najczęściej przygotowuje dla nich siedlisko i tam je sadzi. Zdarza się jednak, że zawleka je nieświadomie do zbiorowisk półnaturalnych i naturalnych. Rośliny te bardzo szybko potrafią przystosować się do nowych warunków. Z synantropów (tak nazywamy rośliny towarzyszące człowiekowi) na ścieżce możemy zobaczyć następujące grupy gatunków: archeofity i kenofity , a wśród nich wyróżniamy również rośliny powszechnie uznawane jako

Archeofity to gatunki roślin obce naturalnej florze Polski, przybyłe do końca XV wieku. Tę granicę czasu przyjęto umownie, uważając odkrycie Ameryki (1492) za moment rozpoczęcia intensywnego napływu egzotycznych roślin. Czas przybycia archeofitów na teren Polski był bardzo różny. Najstarszymi przybyszami na terenie Borów Tucholskich pochodzącymi z neolitu (4200 - 1700 p.n.e.) są m.in. kąkol polny, nawrot polny, chaber bławatek. Są to rośliny pochodzenia śródziemnomorskiego. Na ścieżce zobaczymy również taksony pochodzenia stepowego (pontyjsko-pannońskiego), które przywędrowały do nas dużo później, bo we wczesnym średniowieczu (V - XI w.). Są to ostróżeczka polna i rumian polny.

Kenofity to gatunki obce rodzimej florze, przybyłe po 1500 roku i trwale zadomowione. Jest ich dużo w naszej florze. Najwięcej pochodzi z kontynentu amerykańskiego. Stało się tak prawdopodobnie, dlatego, że miały one podobne wymagania ekologiczne jak rośliny rodzime, co bardzo ułatwiło ich aklimatyzację. Na ścieżce z kenofitów możemy zobaczyć m.in.: naparstnicę purpurową i zwyczajną oraz rumianek bezpromieniowy

Rośliny ozdobne. Od wieków człowiek uprawia rośliny nie tylko po to, aby mieć pożywienie, ale również po to, aby były one ozdobą jego domostwa. Z krajobrazem Borów Tucholskich na stałe związały się już dwa gatunki roślin: słonecznik zwyczajny oraz ślaz, czyli malwa. W związku z tym nie mogło ich również zabraknąć na ścieżce.

11. Rośliny muraw piaskowych, wrzosowisk i wydm

W Parku Narodowym „Bory Tucholskie” występują wydmy śródlądowe. Dlatego też tego zbiorowiska nie mogło zabraknąć również na ścieżce. Wydmy śródlądowe powstały dzięki wodom wypływającym spod lodowca, które zabierały ze sobą cenniejsze i drobniejsze składniki. Pozostawał piasek. W większości przypadków były one, podobnie jak obecne wrzosowiska, pokryte borami sosnowymi lub przynajmniej porośnięte krzewami. Działalność człowieka, ale i np. naturalne pożary, niszczyły roślinność i wyłaniała się wydma. Obecnie na wydmach śródlądowych obserwujemy procesy eoliczne (niszczenie wierzchniej warstwy gleby przez wiatr) oraz procesy sukcesji. Roślinność pojawiająca się w tym ekosystemie ma charakter wybitnie kserotermiczny. Gatunkiem pionierskim, który zasiedla te nagie piaski, jest szczotlicha siwa. Z czasem, w miarę rozrastania się jej kęp i utrwalania podłoża, pojawiają się inne gatunki roślin jednoliściennych oraz mchy i porosty.

12. Ogród zmysłów

Tuż przy łące zgromadzono kolekcję roślin, którą nazwano ogrodem zapachów. Występują tam przede wszystkim rośliny wykorzystywane jako przyprawy i zioła m.in. mięta pieprzowa, szałwia lekarska, bylica estragon.

Największą ozdobą tego fragmentu ścieżki są jednak motyle. Latem na kwiatach możemy zaobserwować m.in.: modraszka srebrnoplamka, rusałkę pawik, rusałkę osetnik i wiele innych.