Co zagraża nietoperzom i jak je chronimy

Człowiek nietoperzowi wilkiem...

Wśród czynników ograniczających liczebność nietoperzy wyróżnić można naturalne i sztuczne (antropogeniczne). Zagrożenia naturalne, jak drapieżnictwo ze strony sów czy kun, mroźne długie zimy zwiększające śmiertelność hibernujących nietoperzy czy złe warunki pogodowe latem nie mają większego negatywnego wpływu na stan zachowania populacji tych ssaków. Największym zagrożeniem dla nietoperzy była i pozostaje nadal działalność człowieka.. To człowiek zmienił środowisko życia tych zwierząt, w drastyczny sposób zmniejszając liczbę dostępnych dla nich kryjówek (wycinanie dziuplastych drzew), zmniejszając liczbę odpowiednich żerowisk (osuszanie terenów podmokłych, tworzenie wielkopowierzchniowych, jednogatunkowych upraw).

Jednak jak się okazało, nietoperze także potrafią korzystać z „dobrodziejstw cywilizacji” i zaczęły wykorzystywać schronienia antropogeniczne, takie jak strychy, szczeliny w budynkach, a zimą piwnice, stare sztolnie i obiekty pomilitarne. Co więcej, zasiedlenie strychów i piwnic pozwoliło wielu gatunkom występującym pierwotnie na południu (np. nockom dużym) na zwiększenie zasięgu. Jednak korzyści te nie rekompensują nietoperzom strat, jakie wyrządziliśmy w środowisku, adaptując przyrodę dla naszych potrzeb.

Obecnie największym zagrożeniem dla nietoperzy jest nadal zbyt mała liczba dogodnych schronień, szczególnie w jednowiekowych monokulturach sosnowych, dominujących w dużej części naszego kraju. Na szczęście gospodarka leśna w coraz większym stopniu liczy się z ochroną przyrody. Obecnie na każdym zrębie pozostawiane są drzewa dziuplaste a fragmenty drzewostanu wyłączane są z cięć i pozostawiane do naturalnej śmierci.

Bardzo ważnym dla nietoperzy elementem krajobrazu, wciąż bezmyślnie niszczonym w wielu rejonach kraju, są przydrożne aleje drzew. Stanowią one dla tych ssaków naturalne „ciągi komunikacyjne”, wzdłuż których migrują one na żerowiska. Niektóre gatunki, jak np. gacki, unikają otwartych przestrzeni i bez takich korytarzy ekologicznych ich przemieszczanie się jest w znacznym stopniu ograniczone, co w efekcie prowadzi do izolacji populacji.
Dużym zagrożeniem dla nietoperzy jest rozwój nowoczesnego budownictwa – stare, drewniane domy i stodoły pełne kryjówek chętnie zasiedlanych przez nietoperze zastępowane są nowymi budynkami, w których często nietoperze nie mają się gdzie ukryć. Także coraz rzadziej można spotkać przydomowe piwniczki – ulubione miejsce zimowania np. gacka brunatnego.

Czynnikiem bardzo negatywnie wpływającym na nietoperze, jest ich niepokojenie. W czasie hibernacji, każde wybudzenie łączy się z utratą dużej ilości nagromadzonego jesienią tłuszczu, co może spowodować, że zapasów nie wystarczy do wiosny. Zdarza się także, że nietoperze są niepokojone w czasie wychowu młodych. Zwykle powodem jest remont strychu, na którym znajduje się kolonia rozrodcza. Niestety efektem takich prac zwykle jest śmierć dużej liczby młodocianych osobników, w najlepszym wypadku wyniesienie się kolonii. Należy tu podkreślić, że wszystkie krajowe gatunki nietoperzy są objęte ochroną ścisła, co oznacza, że ich płoszenie, chwytanie, niepokojenie, niszczenie miejsc rozrodu jest zabronione!

Pamiętajmy więc, że ochrona przyrody, w tym nietoperzy, jest prawem, do którego przestrzegania jesteśmy zobowiązani tak samo jak do przestrzegania prawa drogowego, karnego itd. A łamanie tego prawa jest wykroczeniem i powinna być karana.

Wiele krajowych gatunków nietoperzy figuruje na Polskich i europejskich tzw. czerwonych księgach, czyli wykazach zwierząt rzadkich i narażonych na wyginięcie. W chiropterofaunie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” najcenniejszymi gatunkami są: nocek duży i nocek łydkowłosy.

Status ochronny nietoperzy występujących w PNBT

EN – gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożony wyginięciem
VU – gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie
LR:nt – niższego ryzyka: bliski zagrożenia
LR:1c – niższego ryzyka: najmniejszej troski

Ochrona prawna

W Polsce wszystkie nietoperze objęte są ochroną ścisłą. Reguluje to Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną z dnia 28 września 2004.

Na mocy tych aktów prawnych w stosunku do gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową (a więc także nietoperzy) wprowadzone zostały następujące zakazy:

1. umyślnego zabijania, okaleczania i chwytania;
2. transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, chowu i hodowli, a także posiadania żywych zwierząt;
3. zbierania, przetrzymywania i posiadania okazów gatunków;
4. umyślnego niszczenia ich jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych;
5. niszczenia ich siedlisk i ostoi;
6. niszczenia ich gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk i innych schronień;
7. wybierania, posiadania i przechowywania ich jaj;
8. wyrabiania, posiadania i przechowywania wydmuszek;
9. preparowania okazów gatunków;
10. zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny okazów gatunków;
11. wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa okazów gatunków;
12. umyślnego płoszenia i niepokojenia;
13. fotografowania, filmowania i obserwacji, mogących powodować ich płoszenie lub niepokojenie;
14. przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca;
15. przemieszczania urodzonych i hodowanych w niewoli do stanowisk naturalnych.

Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną z dnia 28 września 2004 roku wprowadza również ochronę strefową zimowisk nietoperzy, w których w ciągu ostatnich 3 lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników.

Od momentu wstąpienia do UE, Polskę obowiązują również akty europejskie dotyczące ochrony roślin i zwierząt, w tym nietoperzy. Najważniejszym z nich jest Dyrektywa Rady 92/43/EWG, tzw. Dyrektywa Siedliskowa. Załącznik II tej dyrektywy wymienia gatunki zwierząt ważnych dla Wspólnoty, których miejsca występowania należy chronić tworząc obszary Natura 2000. Wśród wymienionych w załączniku nietoperzy, 7 spotkać można również w Polsce: podkowiec mały, podkowiec duży, nocek Bechsteina, nocek orzęsiony, mopek, nocek łydkowłosy, nocek duży. Dwa ostatnie gatunki występują na terenie Parku Narodowego Bory Tucholskie.

Polska ratyfikowała również międzynarodowe konwencje, które zobowiązują nas do ochrony nietoperzy. Są to:

• Konwencja Berneńska z 1979 r. (o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk),
• Konwencja Bońska z 1979 r. (o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt),
• Porozumienie Bońskie z 1991 r. (porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie).

Co możemy zrobić?

Tworzenie odpowiedniej liczby letnich schronień

Skupisko trocinobetonowych skrzynek dla nietoperzy, fot. Maria Chybowska

Mimo coraz większej „ekologizacji” gospodarki leśnej (pozostawianie drzew dziuplastych), nadal bardzo potrzebnym, a zarazem skutecznym i prostym działaniem z zakresu ochrony czynnej nietoperzy, jest wywieszanie w lasach sztucznych schronień – budek dla nietoperzy. Obecnie istnieje duży wybór tego typu konstrukcji – bardzo trwałe skrzynki trocinobetonowe oraz różne typy „tradycyjnych” drewnianych – płaskie, imitujące odstającą korę i bardziej obszerne, zastępujące nietoperzom większe dziuple.

Zachowanie i objęcie ochroną istniejących miejsc rozrodu nietoperzy

Większość nietoperzy wykazuje przywiązanie do letnich kryjówek i wykorzystuje je nieprzerwanie przez wiele lat. Dlatego też bardzo ważne jest, by nie niszczyć istniejących miejsc rozrodu nietoperzy. Zwykle problem ten dotyczy strychów, które nietoperze chętnie wykorzystują jako miejsce zakładania kolonii rozrodczych, ludzie natomiast chętnie je remontują...Aby pogodzić interes ludzi i nietoperzy, remonty strychów zasiedlonych przez nietoperze należy przeprowadzać wyłącznie w okresie, kiedy nietoperzy na nich nie ma, czyli w okresie zimowym. Dodatkowo, najlepiej skonsultować się ze specjalistą – chiropterologiem, który poda wskazówki, w jaki sposób nie zaszkodzić nietoperzom.

Zabezpieczenie najważniejszych zimowisk nietoperzy

Hibernujące nocki Natterera, fot. Maria Chybowska

W czasie snu zimowego największym zagrożeniem dla nietoperzy jest ich wybudzanie, w wyniku czego tracą dużą część tkanki tłuszczowej, co zmniejsza ich szansę na przetrwanie do wiosny. W czasie hibernacji nietoperze są bardzo wrażliwe, wystarczy nasza dłuższa obecność w zimowisku, zbyt głośne zachowanie, by zakłócić ich spokój. Badacze nietoperzy, mając świadomość tego zagrożenia, zabezpieczają najważniejsze zimowiska poprzez wstawianie metalowych krat lub drzwi uniemożliwiających penetrację obiektu przez ludzi. Ważnym działaniem jest przystosowywanie różnego typu pomieszczeń pod kątem potrzeb nietoperzy. Takie „ulepszanie” polega m.in na stabilizacji warunków mikroklimatycznych poprzez zamurowanie zbyt dużych otworów, zwiększenie wilgotności powietrza, tworzeniu mikroukryć w postaci przymocowanych do ścian i stropów cegieł „dziurawek”. Zabiegi takie, prowadzone np. w poniemieckich schronach, powodują wzrost liczby zimujących w nich nietoperzy. Bardzo ważne jest, by nie likwidować starych przydomowych ziemianek i nie zasypywać nieużywanych studni, gdyż są one częstym miejscem zimowania nietoperzy.

Prowadzenie akcji edukacyjnych

Edukacja odgrywa kluczową rolę w ochronie nie tylko nietoperzy, ale przyrody w ogóle. Łatwiej nam przychodzi chronić i szanować coś, co jest nam znane, co darzymy sympatią i czego znaczenia jesteśmy świadomi. Szczególnie w przypadku nietoperzy niezwykle ważne jest podnoszenie wiedzy na ich temat, gdyż jako zwierzęta o nocnym trybie życia, zwykle nie są dażone zbyt dużą sympatią, a często ludzie wręcz się ich boją.