Czym jest Natura 2000?
Przyroda nie zna granic. Gatunki migrują pokonując tysiące kilometrów, areały dużych drapieżników rozciągają się często na terytorium kilku państw. Nie jest możliwa skuteczna ochrona gatunku czy siedliska ograniczająca się wyłącznie do obszaru jednego kraju czy regionu. Populacje izolowane, pozbawione możliwości wymiany genów, skazane są na wyginięcie. Dlatego też tak ważna jest międzynarodowa współpraca w zakresie ochrony przyrody. Próby takiej inicjatywy, nawet w skali światowej (globalnej), podejmowano już od dawna. Ogólnoświatową ideą jest tworzenie parków narodowych i rezerwatów przyrody, a także Rezerwatów Biosfery organizowanych w ramach Programu Człowiek i Biosfera (MaB) UNESCO. Istnieje wiele międzynarodowych organizacji zajmujących się ochroną przyrody, takich jak Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN), Światowy Fundusz na Rzecz Środowiska Naturalnego (WWF) czy BirdLife International, organizacja zajmująca się ochroną dziko występujących gatunków ptaków. W Europie najważniejszym narzędziem wspólnej polityki w zakresie ochrony różnorodności biologicznej jest ekologiczna sieć Natura 2000, obowiązująca we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Jej celem jest zachowanie cennych przyrodniczo siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt we właściwym stanie. Jednym z najważniejszych założeń sieci Natura 2000 jest także zachowanie ekologicznej łączności pomiędzy jej poszczególnymi elementami, co umożliwić ma swobodną migrację gatunków a także poszerzyć areał ich występowania. Podstawą funkcjonowania sieci w Europie są dwie Dyrektywy Unii Europejskiej:
- "Dyrektywa Ptasia" (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa - wcześniej dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa),
- "Dyrektywa Siedliskowa"(Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory).
Celem Dyrektywy Ptasiej jest zachowanie wszystkich gatunków ptaków naturalnie występujących na obszarze Europy. Dokument ten zawiera siedem załączników, z których pierwszy, najważniejszy, stanowi listę gatunków ptaków uznanych za szczególnie cenne dla Europy, dla których każdy z krajów członkowskich musi zaplanować ochronę. Co ważne, Dyrektywa zobowiązuje również do ochrony siedlisk ptaków, czyli miejsc, w których odbywają lęgi, zatrzymują się w czasie sezonowych wędrówek czy zimują. Pozostałe załączniki ustalają dopuszczalne sposoby odłowu, przetrzymywania i sprzedaży ptaków oraz dystrybucji produktów z nich uzyskanych, jak również gatunki w odniesieniu do których nie zabrania się prowadzenia tego rodzaju działalności.
Dyrektywa Siedliskowa, zawierająca sześć załączników, jest podstawą ochrony gatunków roślin i zwierząt (poza ptakami) a także siedlisk przyrodniczych występujących w Europie. Załącznik pierwszy zawiera listę siedlisk przyrodniczych, drugi natomiast wymienia gatunki roślin i zwierząt o znaczeniu europejskim. Niektóre siedliska i gatunki zagrożone wyginięciem, występujące wyłącznie lub prawie wyłącznie na kontynencie europejskim, są wyjątkowo cenne dla Europy, a za ich przetrwanie państwa członkowskie ponoszą szczególną odpowiedzialność. Takie gatunki i siedliska określane są jako priorytetowe, a ich ochrona stanowi jedno z najważniejszych zadań sieci Natura 2000. W Polsce, spośród siedlisk priorytetowych występują m.in.nadmorskie wydmy szare, torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą, bory i lasy bagienne. Priorytetowe gatunki zwierząt to m.in. duże drapieżniki: wilk Canis lapus, niedźwiedź Ursus arctos oraz chrząszcze: pachnica dębowa Osmoderma eremita, sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens, nadobnica alpejska Rosalia alpina. Z priorytetowych gatunków roślin, w Polsce spotkać można np.: dzwonek karkonoski Campanula bohemica, warzuchę polską Cochlearia polonica, goryczuszkę czeską Gentianella bohemica. Załącznik III Dyrektywy Siedliskowej zawiera kryteria wyboru obszarów włączanych do sieci Natura 2000, kolejne zaś wymieniają gatunki roślin i zwierząt, które wymagają ochrony, których eksploatacja i pozyskiwanie mogą być ograniczone, a także listę zabronionych metod chwytania, zabijania i transportu w odniesieniu do zwierząt.
Dwie opisane wyżej Dyrektywy są podstawą prawną do wyznaczania obszarów sieci Natura 2000 w Europie. Na sieć tą składają się trzy typy obszarów:
- specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO), potocznie nazywane obszarami „siedliskowymi”, w których chronione są siedliska, gatunki roślin oraz zwierząt (poza ptakami), wyznaczane na podstawie Dyrektywy Siedliskowej,
- obszary mające znaczenie dla Wspólnoty (OZW), obszary siedliskowe zatwierdzone przez Komisję Europejską ale przed formalnym wyznaczeniem przez dany kraj członkowski,
- obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), potocznie nazywane obszarami „ptasimi”, w których chroni się gatunki ptaków i ich siedliska, wyznaczane na podstawie Dyrektywy Ptasiej.
Wszystkie typy obszarów mogą się na siebie nakładać, często pokrywają się również z innymi formami ochrony przyrody, takimi jak parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe. Do tej pory w Polsce wyznaczono w sumie 145 obszarów „ptasich” oraz 849 obszarów „siedliskowych” (stan na luty 2020 r - dane ze stony GDOŚ). Łącznie zajmują one prawie 1/5 powierzchni lądowej kraju. Obszary Natura 2000 w Polsce są bardzo różnorodne. Istnieją wśród nich rozległe kompleksy leśne, naturalne doliny rzeczne, obszary morskie, a także pojedyncze aleje drzew czy strychy z kolonią rozrodczą nietoperzy
Wszystkie gatunki oraz siedliska, objęte ochroną w ramach sieci Natura 2000 oznaczone są czteroznakowym kodem (połączenie cyfr lub cyfr i liter) ułatwiającym ich hierarchizację. Swój kod posiada też każdy obszar Natura 2000. Oznaczenie PLH oznacza obszar „siedliskowy”, PLB – „ptasi".