Fakty i mity

Wysłannik diabła czy symbol szczęścia? Nietoperze w kulturze i świadomości.

Od zawsze to, co nieznane wywołuje w człowieku lęk. To dlatego chyba, wszelkie nocne stworzenia jak sowy, ćmy, czy nietoperze przez wieki cieszyły się wśród ludzi złą sławą. Zupełnie nieszkodliwe, a wręcz pożyteczne ssaki kojarzone były z wampirami, siłami zła, często stanowiły atrybut czarownicy - tak było jeszcze do niedawna w Europie. Również w innych częściach świata nietoperze wywoływały raczej lęk, choć często połączony z dużym szacunkiem i respektem. Starożytni Majowie wśród wielu bogów czcili również boga – nietoperza o imieniu „Zotz”, który władał podziemną krainą zmarłych, a swym ofiarom obcinał głowy. W środkowej Afryce wierzono, że nietoperze stanowią środek lokomocji dla czarownic, a u południowych Słowian powszechne było mniemanie, że latające nad domem nietoperze zwiastują chorobę a nawet śmierć. Są jednak też kultury, w których te latające ssaki odgrywają wyłącznie pozytywną rolę. W Chinach nietoperz od wieków był symbolem szczęścia, wciąż obecny jest w chińskiej sztuce (m.in. w zdobieniach ceramiki, w hafcie, jubilerstwie). W języku chińskim słowa „nietoperz” i „szczęście” brzmią identycznie – „fu”...U pierwotnych mieszkańców Australii istnieje legenda podobna do tej o Adamie i Ewie, gdzie rolę zakazanego owocu – jabłka pełni olbrzymi, wiszący na gałęzi nietoperz, którego pierwsi ludzie mieli pozostawić w spokoju. Pomimo nakazu, australijska Ewa podeszła do zwierzęcia, wypłoszyła je i od tej pory na świecie zaczęła królować śmierć, której, jak się okazało, nietoperz pilnował czuwając u wylotu jaskini...
Powszechnie znane były również „lecznicze” (z dużym podkreśleniem na cudzysłów!) właściwości nietoperzy. Z różnych części tych zwierząt przygotowywano „doskonałe” mikstury leczące przeróżne choroby, jak przeziębienia, artretyzm, kolki, a nawet wykorzystywane do depilacji. Według wierzeń, nietoperze miały też zdolności ochronne. Przybijano je do drzwi domostw lub zakopywano podczas budowy domu, by ochronić jego mieszkańców przed chorobami i innymi nieszczęściami.
Choć część narosłych przez stulecia mitów i legend na temat „latających myszy” jest wciąż żywa, to wraz z rozwojem nauki i w Europie zła sława tych stworzeń powoli odchodzi w zapomnienie. Które z krążących powszechnie „mądrości” o życiu nietoperzy są więc prawdziwe, a które stanowią jedynie przejaw naszej niewiedzy bądź głęboko zakorzenionego lęku...?

Nietoperze wplątują się we włosy...?

Jest to chyba najbardziej żywy spośród przesądów wiążących się z nietoperzami. Zmysł echolokacji u nietoperzy jest bardzo czuły, potrafią one dostrzec (a właściwie usłyszeć...) nawet bardzo drobne owady. Bez wątpienia ludzka głowa, nawet z burzą rozwianych włosów jest dla nich przeszkodą w pełni zauważalną. Skąd więc wzięła się ta nieprawdziwa opinia o atakach na nasze włosy? Być może jest ona wynikiem obserwacji nietoperzy wyłapujących owady krążące wkoło nas. W pogoni za smakowitym komarem nietoperz może zataczać łuki blisko naszej głowy, co mogło wzbudzać lęk i obawy. Być może zdarza się, że po wejściu na strych zasiedlony przez kolonię nietoperzy, któreś ze spłoszonych zwierząt (szczególnie młody, uczący się latać osobnik) usiądzie nam na chwilę na głowie czy ramieniu traktując jako podporę. Są to jednak zdarzenia niezwykle rzadkie i z pewnością przypadkowe.

Nietoperze wypijają krew...?

Wszystkie krajowe gatunki nietoperzy są owadożerne! Jedyną więc krwią, jaką „wypijają” może być krew komara, pająka, ewentualnie chrabąszcza...Absolutną nieprawdą są historie o krwi wysysanej ludziom! Owszem, w Ameryce środkowej i południowej żyją gatunki tzw. wampirów, czyli nietoperzy żywiących się wyłącznie krwią. Dwa spośród nich odżywiają się krwią ptaków i tylko jeden ssaków. Przypadki ataku na ludzi są stosunkowo rzadkie. Przy okazji dodać warto, że duża grupa nietoperzy, głównie te, które występują w tropikach, to wegetarianie – odżywiają się wyłącznie owocami, pyłkiem lub nektarem kwiatów.

Nietoperze są ślepe...?

Pomimo iż najlepiej rozwiniętym zmysłem u nietoperzy jest słuch, to nietoperze nie są ślepe. Oczy ich są raczej małe, ale w pełni rozwinięte. Wiele gatunków tropikalnych w ogóle nie używa echolokacji, posługuje się natomiast głównie wzrokiem, o czym świadczą ich olbrzymie, nieco „wyłupiaste” oczy.

Nietoperze śpią "do góry nogami"...?

Jest to prawda, w tej nietypowej pozycji nietoperze spędzają dużą część życia – zwisając hibernują, odpoczywają w ciągu dnia i w przerwach w czasie żerowania. Dzięki specjalnym blokadom w stawach, zwisanie głową w dół nie wymaga od nietoperza żadnego nakładu energii – nietoperz utrzymuje się wyłącznie pod wpływem ciężaru własnego ciała. Nic więc dziwnego, że nietoperze chętnie spędzają w ten sposób czas – jest to dla nich zwyczajnie wygodne. Właściwie jedynym momentem w życiu nietoperza, w którym przyjmuje on pozycję „głową w górę” jest czas porodu, kiedy to samica chwyta nowonarodzonego potomka w rozłożoną błonę ogonową.

Nietoperze budują gniazda...?

To mocno zakorzenione, nieprawdziwe przekonanie wywodzi się prawdopodobnie z mylnego łączenia nietoperzy z ptakami. W rzeczywistości nietoperze, poza zdolnością do aktywnego lotu, nie mają z ptakami nic wspólnego, należą bowiem do oddzielnej gromady kręgowców – ssaków. Nietoperze nie budują więc gniazd, a młode po urodzeniu wiszą przyczepione do futra matki bądź bezpośrednio do ścian kryjówki (np. dziupli).

Nietoperze polując posługują się słuchem...?

Oczywiście jest to prawda. U nietoperzy doskonale rozwinął się mechanizm echolokacji, który polega na wysyłaniu przez zwierzę serii sygnałów dźwiękowych o wysokiej częstotliwości, a następnie analizowaniu powracającego echa. W ten sposób nietoperze „słyszą” świat równie dobrze jak my go widzimy. Potrafią doskonale orientować się w przestrzeni, ocenić wielkość, kształt i położenie przeszkód terenowych. Najlepszym jednak dowodem na doskonałość i czułość echolokacji jest to, że nietoperze umieją zlokalizować i schwytać nawet bardzo drobne owady jak komary czy meszki.

Nietoperze mają duże uszy...?

Nie wszystkie. Spośród krajowych nietoperzy największe uszy mają z całą pewnością gacki – brunatny i szary. Podczas snu często zdarza się, że nietoperze te składają uszy wzdłuż ciała i chowają pod skrzydła. Wówczas nad głową sterczą tylko spiczaste wyrostki skórne – tzw. koziołki. Może to być mylące dla początkujących badaczy nietoperzy, którzy biorąc koziołki za uszy błędnie oznaczają gatunek nietoperza. Większość nietoperzy ma jednak nieduże uszy w porównaniu do reszty ciała. Pogląd o „wielkouchych” nietoperzach prawdopodobnie wziął się stąd, że najczęstrzym chyba gościem naszych przydomowych piwniczek jest właśnie gacek. Często ludzie nie wiedzieli nawet o istnieniu innych gatunków tych zwierząt, utrwalił się więc pogląd, że wszystkie nietoperze mają duże uszy.

Nietoperze są spokrewnione z myszami...?

Zarówno nietoperze, jak i myszy, należą do jednej gromady kręgowców – ssaków, na tym jednak kończy się ich pokrewieństwo. Należą bowiem do dwóch różnych rzędów - nietoperze do rzędu Chiroptera (nietoperze), a myszy do rzędu Rodentia (gryzonie). Grupy te różnią się wieloma cechami morfologicznymi i anatomicznymi, m.in. uzębieniem. Łączenie nietoperzy z myszami w jedną rodzinę spowodowane jest zapewne pozornym podobieństwem morfologicznym – z daleka mały, futrzasty nietoperz rzeczywiście może przypominać „latającą mysz”. Jednak każdy, kto choć raz widział nietoperza z bliska potwierdzi, że w rzeczywistości podobieństwo jest znikome. Powiedzmy szczerze – nietoperze są po prostu piękniejsze!:)

Nietoperze to gacki...?

Jest to pewna nieścisłość - „Gacek” to w systematyce nazwa jednego z rodzajów nietoperzy (tak jak np „karlik” czy „mroczek”), z którego w Polsce możemy spotkać dwa gatunki – gacka brunatnego i gacka szarego. Tak więc twierdzenie że „nietoperze to gacki” jest błędne, natomiast zdanie „gacki to nietoperze” jest jak najbardziej prawdziwe:)

Nietoperze to ptaki....?

Absolutnie nie! Choć badacze nietoperzy dużo trudu wkładają w „akcję edukacyjną” mającą na celu obalanie nieprawdziwych informacji na temat tej grupy zwierząt, to wciąż zdarzają się osoby, które łączą nietoperze z ptakami...Tymczasem nietoperzom bliżej do nas, ludzi niż do ptaków - należymy bowiem do jednej grupy kręgowców - ssaków. Co zatem nas łączy? Nasze potomstwo karmione jest mlekiem matki, mamy podobny schemat uzębienia, naszą skórę pokrywają włosy (oczywiście w tej kwestii nietoperze znacznie nas prześcigają:), posiadamy pazury (u nas nazywane paznokciami...), mamy dobrze rozwinięte mózgi (tu na szczęście my prześcigamy nietoperze...). Tak więc podobieństw jest sporo. Z ptakami natomiast łączy nietoperze wyłącznie umiejętność latania, gdyż nawet budowa skrzydła jest odmienna.