Gryzonie

fot. W. Bełczyński
Bóbr europejski (Castor fiber)

Systematyka

Ssaki (Mammalia)
Rząd: gryzonie (Rodentia)
Rodzina: bobrowate (Castoridae)
Rodzaj: bóbr (Castor)
Gatunek: bóbr europejski (Castor fiber)- nazywany także rzecznym

Trochę historii

Bóbr jest największym gryzoniem Europy, żyjącym w urozmaiconym środowisku wodnym. We wczesnym średniowieczu bardzo licznie zamieszkiwał całą Europę i Azję. Jednak w późniejszym okresie stanął w obliczu groźby wyginięcia. Głównym powodem zagłady były nadmierne polowania, ale również nadmierna wycinka lasu i odwodnienia terenów.

Pierwsze działania „ochronne” podjęto w XI wieku, wówczas to Bolesław Chrobry wprowadził zakaz polowania na bobry. Bardziej skuteczną ochroną gatunek ten objęto na mocy aktów prawnych z 1919 oraz 1934 roku. Obecnie na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt, bobra uznaje się za gatunek chroniony.

Wygląd zewnętrzny

Bóbr ma ciało krępe, futro gęste i brązowe. Na pierwszy rzut oka widać że jest to zwierzę związane z wodą, gdyż posiada szereg adaptacji do ziemnowodnego trybu życia. Oczy, nozdrza i uszy są umieszczone wysoko na szerokiej głowie w linii prostej, co pozwala na obserwację otoczenie podczas pływania. Pod wodą może przebywać nawet 15 minut, podczas gdy wydra tylko 3 minuty.

Najciekawszy w jego budowie jest szeroki, spłaszczony ogon, zwany kielnią, gęsto pokryty łuskami, który odróżnia go od innych zwierząt. Palce tylnych kończyn są połączone błoną pławną. Charakterystyczne są także dwie pary dużych siekaczy jakby pokrytych pomarańczową emalią.

Bóbr może ważyć przeszło 30 kg, długość ciała to około 140cm, w tym ogon prawie o 25cm długości i szerokości ok. 17cm.

Tryb życia

Bobry należą do zwierząt monogamicznych, dobierają sobie partnera, któremu są wierne do końca życia. Gody bobra przypadają na styczeń, luty. Kopulacja odbywa się w wodzie. Młode bobry rodzą się na przełomie maja, czerwca. Przeważnie rodzą się 2 młode. W rodzinie występują silne więzi. Samiec jest obecny przy porodzie i opiekuje się młodymi w ich pierwszych miesiącach życia. W wychowaniu potomstwa uczestniczą wszyscy członkowie rodziny. Typowa rodzina składa się z rodziców, tegorocznych młodych i młodych z poprzedniego roku. W Polsce rodzina bobrów składa się z 3-4 osobników. Na wiosnę, w trzecim roku życia, młode bobry opuszczają rodzinę w poszukiwaniu partnera i miejsca na założenie gniazda.

Bobry żyją do 30 lat, a intensywnie rozmnażają się w 3-10 roku życia. Rzadko je można usłyszeć, gdyż tylko popiskują lub syczą, gdy chcą odstraszyć intruza. Swój niepokój okazują też przez silne klaśnięcie ogonem o powierzchnię wody. Gdy spotykają obcego bobra unoszą wysoko głowę, ukazują ogromne siekacze, stroszą włosy i sapią. Swą postawą chcą pokazać dominację. Podczas spotkania z człowiekiem zdarza się, że bóbr ustawia się frontem, przyciska ciało do ziemi i unosi nasadę ogona, którym silnie bije o podłoże. Podczas dnia bobry przebywają w norach gdzie śpią i odpoczywają, szlifują swe okazałe zęby i pielęgnują futro. Dbanie o futro jest ważną czynnością dla bobra. Po wynurzeniu z wody i otrząśnięciu, siadają na zadzie i masują brzuch przednimi łapami. Potrafią, przy pomocy pazura, czyścić otoczenie uszu i kąty warg. Podczas tych czynności prycha w "dłonie" jakby chciał wytrzeć nos. Jest to zwierzę terytorialne i oznacza swój rewir wydzieliną o zapachu piżma.

Ścinanie drzew i budowa tam.

Najbardziej charakterystyczna i zdumiewająca jest u bobrów zdolność ścinania drzew. Duże drzewa nie są ścinane od razu, bobry powracają do nich przez kilka nocy. Unikalną osobliwością w świecie bobrów, mającą ścisły związek ze ścinaniem drzew, jest ich zdolność budowania tam, domów i kanałów, które dają im bezpieczne schronienie. Dzięki ściętym drzewom dostają się do cienkich gałęzi o najcieńszej korze, które zjadają. Grubsze gałęzie (po zjedzeniu łyka) służą jako materiał do budowy tam i domów. Wyboru terytorium i miejsca budowy tam, para bobrów zawsze dokonuje bardzo starannie. Wielkość terytorium sięga nawet do 4 km . Osiedlają się w miejscu gdzie woda płynie spokojnie, na brzegu strumyka, rzeki, ewentualnie jeziora. Najpierw przystępują do budowy nory, której wejście zawsze jest pod wodą. Posiada ona ślepe korytarze oraz zapasowe wyjście na ląd, którego bobry używają w razie niebezpieczeństw grożących im ze strony wody.

Z nadejściem lata i jednoczesnym obniżeniem poziomu wody bobry zaczynają budowę tamy. Zwierzęta te doskonale wiedzą, w którym miejscu wybudować tamę, by woda spiętrzyła się na odpowiednią wysokość. Pozwala to na ukrycie wejść do swych żeremi (nawodnych domków z chrustu i mułu w postaci dużych kopców). W momencie rozpoczęcia budowy tamy okolica ta zmienia się nie do poznania. Wysokość tamy może dochodzić do 5m , a długość nawet kilkaset metrów. Nad powierzchnię wody wystaje tylko niewielka część tamy, ale rzeka zostaje zatrzymana bardzo skutecznie. Tworzy się szerokie rozlewisko. Bobry, gdy czują się bezpieczne, potrafią wybudować kilka tam. Następnie przystępują do budowy żeremi, które na pierwszy rzut oka nie wyglądają imponująco, ale w środku są przytulnym lokum, wyścielonym liśćmi i wiórami drzew. Do żeremi prowadzi kilka korytarzy pod wodą i pod ziemią, których wyloty znajdują się dalej w głębi lądu. Bobry wychodząc z domku starannie "zamykają drzwi" zatykając wejścia gałązkami.

Udział w kształtowaniu przyrody

Ludzie od zawsze uważali bobry za zdumiewające zwierzęta. Choć często dochodziło do konfliktów. Nie zawsze doceniamy korzyści, jakie bóbr daje otaczającemu środowisku. Jeszcze na początku XX wieku uważano, że bóbr jest szkodnikiem, gdyż rujnuje kosztowne prace melioracyjne. Zresztą ten pogląd funkcjonuje do dzisiaj.

A przecież obecność bobrów nie tylko uatrakcyjnia tereny rekreacyjne, ale też przywraca właściwe stosunki wodne, ogranicza erozję. Nagromadzenie wody w jednym miejscu może zapobiegać powodziom i suszom.

Gospodarstwo bobrów to nie tylko raj dla nich samych, ale też początek życia dla innych gatunków. Bogate rozlewiska wypełniają się płazami i gadami. Chętnie też, miejsca te, odwiedzają kaczki, które zakładają tam gniazda, wychowują pisklęta.

Ideałem byłoby więc pokojowe nastawienie człowieka do tych fascynujących zwierząt. Jest to możliwe przez lepsze poznanie życia bobrów i jego wpływu na środowisko. Choć w obecnych czasach, gdy człowiek coraz bardziej spycha przyrodę na margines, konfliktów, nie tylko z bobrami, będzie coraz więcej.

Historia bobra na obecnym obszarze Parku Narodowego " Bory Tucholskie"

W 1978 r. Koło Łowieckie nr 31 im dr Łukowicza w Klosnowie i Placówki PAN w Popielnie podejmują inicjatywę o reintrodukcji bobra w Borach Tucholskich.

Wybrano 3 jeziora do osiedlenia tego gatunku, a mianowicie: Ostrowite, Bełczak i Płęsno. Ważnym etapem było przygotowanie nor, których wyjścia były zamknięte kołkami z drewna osikowego, bądź drewniane domki również z zabitymi wyjściami. Bobry, żeby opuścić norę, musiały przegryź zamknięcie. A do tego czasu mogły się uspokoić.

Pierwszy transport dotarł nad Jezioro Ostrowite dnia 15 kwietnia 1978 r. o godzinie 20.30. Była to rodzina bobrza składająca się z dwóch dorosłych i pary młodych jednorocznych bobrów. Następna grupa przybyła pięć dni później (pochodziła z jezior Wigry i Ostrów na Mazurach). Była to kotna samica, którą wpuszczono nad jeziorem Bełczak oraz para dwuletnich bobrów, które wpuszczono do jeziora Płęsno.

Bobry nie zaakceptowały nor przygotowanych przez ludzi. Jednak nie oddaliły się nadmiernie. Świadczyły o tym żery, które stopniowo nasilały się.

Rodzina z nad Jeziora Ostrowitego do jesieni wybudowała nowe nory (na obszarze Parku bobry nie budują żeremi – bobry żyją w norach wykopanych w skarpach jezior. Poziom wody na tych jeziorach jest dostatecznie wysoki by zabezpieczał wejścia do nor). Samica z jeziora Bełczak również wykonała własną norę skąd wyruszała nad jeziora Główka, Jeleń, Zielone. Okociła się, ale niestety młode znaleziono martwe. Śmierć jego była spowodowana, najprawdopodobniej, kłusownictwem wodnym. Został podniesiony poziom wody na zastawie i małe utopiło się w norze (matka musiała być wówczas poza norą).

Bobry z Płęsna, po pewnym czasie wyniosły się, poprzez jezioro Skrzynka, Mielnica, Charzykowskie, w kierunku górnej Brdy. Kilka razy wracały do miejsca wsiedlenia, ale w końcu określenie ich stałego miejsca pobytu stało się niemożliwe.

Akcja ta trwała do sierpnia 1978 r. Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN w Popielnie, ZG PZŁ oraz Koła Łowieckie po konsultacji, doszły do wniosku, że należy akcję odnowy bobra przedłużyć. Dlatego też jeszcze we wrześniu tego roku, ponownie przywieziono 5 bobrów odłowionych w miejscowości Gruszki w woj. suwalskim. Wpuszczono je nad jeziorem Wielkie Krzywce (30 września 1978 r. - dwoje dorosłych bobrów, para dwulatków i jednoroczny samiec). Bobry te do grudnia 1978 r., od strony północnej jeziora, pobudowały rozległe żeremie. Bobry przezimowały dobrze. Zimą zlokalizowano trzy żeremie – magazyny. Wiosną zaobserwowano dużą aktywność bobrów. Tę aktywność kontynuowały także następnej jesieni. Liczby bobrów na tym terenie szacowano bardzo różnie. Na Jeziorem Ostrowitym szacowano ok. 10 sztuk, a na Płęśnie i Krzywcach po ok. 6 sztuk.

Tu należy wspomnieć, że pierwszym bobrowniczym został Pan Egon Raszke- leśniczy z leśnictwa Bachorze. Wielki miłośnik przyrody, oddany leśniczy. Jego wiedza i pełne zaangażowanie pozwoliły na zachowanie wielu pięknych obiektów. Największą porażką – której nie mógł przeboleć, było zniszczenie tokowisk głuszców. Ale to właśnie dzięki jego sprawozdaniom można tak skrupulatnie określi rozwój introdukcji bobrów. Niestety po jego odejściu na emeryturę a później śmierci, nikt nie kontynuował obserwacji.

Monitoring bobrów w PNBT

Prowadzony jest od 2001 r. W ostatnim kwartale (zwykle grudzień) inwentaryzuje się wszelkie ślady bytności bobrów: nory, magazyny zimowe, tropy czy ślady zgryzania. Monitoruje się linie brzegowe wszystkich zbiorników wodnych w Parku. (54,65 km). Określa się gatunek drzew, które są ścinane, masę w metrach sześciennych zapasów zimowych oraz lokalizuje się obecność rodzin. Od 2005 r. wszystkie dane są gromadzone w bazie danych GIS.

Ślady obecności bobrów notowane są na większości zbiorników, głównie na Strudze Siedmiu Jezior (Ostrowite, Jeleń, Płęsno, Skrzynka i Mielnica), ale również przy granicach Parku, na jeziorach Charzykowskim, Karsińskim i Dybrzku.

Z analizy danych wynika, iż liczebność bobra stopniowo spada.

1997 – 34 osobniki
1998 – 35 osobników (7 rodzin)
2000 – 30 osobników
2004 -2006 – 16 osobników
2007 – 20 osobników
2008 – 17 osobników (4 rodziny)
2009 – 11 osobników (2 rodziny, pojedyncze osobniki)
2010 – 8 osobników (2 rodziny)

Związane jest to prawdopodobnie z malejącą bazą pokarmową, gdyż bobry najchętniej odżywiają się gałązkami z drzew liściastych (brzoza, osika). Coraz częściej odnotowujemy ścięte sosny, co świadczy o konieczności poszukiwania przez te zwierzęta pokarmu zastępczego. W PNBT dominuje zdecydowanie sosna, gatunków liściastych jest niewiele i występują głównie w pobliżu wód, na terenach podmokłych. Być może w momencie zregenerowania się bazy żerowej, populacja bobrów zwiększy się.

Literatura

Czech Andrzej, 2000: Bóbr; Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin
Praca zbiorowa, 2000-2003: PO Parku Narodowego „Bory Tuchoskie”- operat faunistyczny- kserokopie
Neuman Witol, 1980: Praca dyplomowa „Odnowa bobra na terenach Borów Tucholskich”- maszynopis
Materiały pokonferencyjne, 2003: Udostępnianie zasobów przyrodniczych Parku Narodowego „Bory Tucholskie” poprzez aktywną edukację ekologiczną; Park Narodowy „Bory Tucholskie, Charzykowy
Korespondencja Egona Raszke z Wojewódzkim Konserwatorem przyrody w Bydgoszczy – materiały niepublikowane, rękopisy.