Nietoperze Parku Narodowego "Bory Tucholskie"
Schronienia – dziuple naturalne i sztuczne
Od momentu powstania PNBT, czyli od 1996 roku, gospodarka leśna na tym terenie została radykalnie zmieniona. W parku narodowym absolutnym i jedynym celem jest ochrona przyrody i wszystkie działania są temu celowi podporządkowane. Dlatego też w parku nie wycina się starych drzew, pozwalając dożyć im wieku naturalnej śmierci. Dzięki temu, z każdym rokiem na naszym terenie wzrasta liczba drzew dziuplastych – naturalnych schronień większości krajowych gatunków nietoperzy. Jednak proces ten jest niestety bardzo powolny, dlatego też, aby zapewnić nietoperzom odpowiednią liczbę kryjówek od wielu lat pracownicy PNBT wywieszają na jego terenie specjalne skrzynki skonstruowane z myślą o nietoperzach. Obecnie w PNBT wisi 270 takich skrzynek (drewnianych i trocinobetonowych), oraz ok. 500 budek dla ptaków, które również są chętnie zasiedlane przez nietoperze.
Zimowiska
W 2014 roku, dzięki dofinansowaniu ze środków funduszu leśnego, na terenie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” powstało 5 zimowisk dla nietoperzy w formie tradycyjnych piwniczek – ziemianek. Obiekty te zostały wyposażone w elementy zapewniające odpowiednie warunki mikroklimatyczne dla zimujących nietoperzy oraz odpowiednią liczbę ukryć (szczeliny w stropie i ścianach). Realizacja tego zadania była odpowiedzią na postępujące w regionie, a także w całej Polsce, stopniowe zanikanie z krajobrazu drobnych zimowisk nietoperzy - przydomowych ziemianek, piwniczek, lodowni itp. Choć tego rodzaju obiekty gromadzą niewielkie liczby nietoperzy, to w skali lokalnej mają ogromne znaczenie dla ochrony tych pożytecznych ssaków. Zajmowanie nowych zimowisk przez nietoperze odbywa się stopniowo, obecnie (sezon 2019/2020) zimuje w nich 21 osobników należących do jednego gatunku: gacek brunatny Plecotus auritus.
Krótka charakterystyka gatunków:
Jak do tej pory, na terenie PNBT stwierdzono występowanie 9 gatunków nietoperzy: karlika większego, karlika malutkiego/drobnego, borowca wielkiego, mroczka późnego, nocka łydkowłosa, nocka rudego, nocka Natterera, nocka dużego oraz gacka brunatnego. Na szczególna uwagę zasługuje obecność dwóch gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej: nocka łydkowłosego i nocka dużego.
Karlik większy (Pipistrellus nathusii)
Karlika większego od mniejszych kuzynów (karlika drobnego i malutkiego) najłatwiej odróżnić po długości piątego palca, charakterystycznym użyłkowaniu błony lotnej, różnicach w uzębieniu oraz kolorze i kształcie pyszczka i uszu. Kolonie rozrodcze tego gatunku obserwowane są głównie w skrzynkach, budynkach oraz dziuplach. Na zimę karliki odlatują do południowej i zachodniej Europy, gdzie hibernują w różnych kryjówkach – podziemiach, budynkach, dziuplach. Karliki to długodystansowcy – najdłuższy stwierdzony u tego gatunku przelot wynosił ponad 2000 km!
Bardzo ciekawa jest biologia tego gatunku – w czasie godów samce karlików wyszukują atrakcyjnej kryjówki (dziupli, szczeliny, skrzynki), przy której „śpiewają” wabiąc samice. W ten sposób zwykle udaje mu się zgromadzić kilka samic (tzw. „harem”), z którymi kopuluje. Swej cennej kryjówki nietoperz pilnuje przed ewentualnymi konkurentami, znakuje ją też wydzieliną zapachową ze specjalnych gruczołów policzkowych. W diecie karlika większego dominują drobne muchówki, głównie z rodziny ochotkowatych.
Karlik większy jest gatunkiem typowo leśnym, występującym w dużych kompleksach z urozmaiconą siecią wód powierzchniowych. Nic więc dziwnego, że w Parku Narodowym „Bory Tucholskie” jest gatunkiem zdecydowanie dominującym, najczęściej spotykanym w skrzynkach dla nietoperzy. W czasie letniej kontroli w 2009 roku osobniki karlika większego stanowiły ok. 60% wszystkich odnalezionych nietoperzy.
Karlik malutki/drobny (Pipistrellus pipistrellus/pygmaeus)
Jeszcze do niedawna oba gatunki nietoperzy oznaczano jako Pipistrellus pipistrellus. Pierwsze wątpliwości pojawiły się, gdy zauważono, że niektóre osobniki wydają dźwięki echolokacyjne o nieco innej częstotliwości. Po wnikliwych badaniach (m.in. genetycznych) okazało się, że w rzeczywistości mamy do czynienia z dwoma, bliźniaczymi gatunkami. Rozpoznanie tych dwóch gatunków jest trudne, różnią się drobnymi cechami jak użyłkowanie błony lotnej, kształt i kolor pyszczka i uszu, obecność niewielkiego wzgórka pomiędzy nozdrzami. Karlik drobny jest najmniejszym nietoperzem Europy, o przedramieniu długości do 33 mm, karlik malutki jest od niego jedynie niewiele większy. Karliki są nietoperzami synantropijnymi, najczęściej spotkać je możemy w sąsiedztwie człowieka – na wsi, w miastach. Kryjówki odnajdują w różnego rodzaju budynkach, zarówno drewnianych jak i murowanych. Karliki żerują chętnie nad zbiornikami wodnymi oraz na terenach podmokłych, jednak często spotkać je można również nad łąkami, w parkach, oraz we wsiach. W PNBT kilka osobników odnaleziono w skrzynkach dla nietoperzy. Jesienią część naszych karlików odbywa wędrówki do „ciepłych krajów” (nawet ponad 1000 km), część natomiast pozostaje w kraju. Najbardziej znanym zimowiskiem karlików jest kościół w Henrykowie na Śląsku, gdzie hibernuje ok. 100 osobników. Nietoperze te należą do najliczniejszych w Europie.
Borowiec wielki (Nyctalus noctula)
To jeden z największych polskich nietoperzy, jego przedramię osiąga długość do 58,5 mm. Oprócz pokaźnych rozmiarów, cechami pozwalającymi na odróżnienie go od innych gatunków są m.in. charakterystyczne szerokie uszy z grzybkowatymi koziołkami oraz jasnobrązowy, wręcz rudy kolor futra. Borowce są nietoperzami typowo leśnymi, które pierwotnie zasiedlały dziuplaste drzewa w rozległych kompleksach leśnych. Obecnie coraz częściej obserwuje się borowce również w miastach, szczególnie zimą oraz podczas sezonowych migracji. Typowymi „miejskimi” kryjówkami borowców są szczeliny w wielkopłytowych blokach.
Borowce mają długie, wąskie skrzydła, co umożliwia im szybki sprawny lot na otwartych przestrzeniach. Lubią wysokość – latają na dużych wysokościach, ich kryjówki również zlokalizowane są wysoko. Podobnie jak karliki, borowce jesienią odbywają często dalekie wędrówki do obszarów o łagodniejszych zimach, choć część populacji jest osiadła. Zimują zwykle w słabo izolowanych kryjówkach – dziuplach, budynkach, różnego typu szczelinach, zgromadzone w dużych skupieniach liczących nawet kilkaset osobników. W Parku Narodowym „Bory Tucholskie” borowce stwierdzane były w czasie odłowów, odnaleziono również kolonie rozrodcze w dziuplastych drzewach.
Mroczek późny (Eptesicus serotinus)
Jest to jeden z większych krajowych nietoperzy, cechami charakterystycznymi tego gatunku są m.in. ciemny pyszczek i uszy tworzące tzw. maskę wyróżniającą się na tle jaśniejszego futerka. To typowy „mieszczuch”, występuje prawie wyłącznie w budynkach mieszkalnych i to zarówno latem jak i zimą. Rzadko zapuszcza się w głąb większych kompleksów leśnych. Mroczki wylatują na żerowiska bardzo wcześnie, łatwo zobaczyć je o zmierzchu krążące wkoło latarni ulicznych, nad łąkami i wodami. Głównym pokarmem mroczków są większe chrząszcze, nie gardzą jednak również motylami nocnymi a także drobniejszymi owadami. W Parku Narodowym obserwowano polujące osobniki tego gatunku.
Nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme)
Od nieco podobnego nocka rudego różni się m.in. wielkością (przedramię długości powyżej 42 mm), kolorem i kształtem pyszczka (u nocka łydkowłosego jest ciemniejszy i szerszy) oraz wielkością uszu. Jest to jeden z najrzadszych nietoperzy w Europie, narażony na wymarcie, wymieniony w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Jest ściśle związany z otwartymi wodami powierzchniowymi, nad którymi poluje na różnego typu owady zarówno chwytając je w locie jak i zbierając bezpośrednio z powierzchni wody. Od równie często żerującego nad wodami nocka rudego, możemy go rozpoznać po sposobie lotu – nocek łydkowłosy lata szybko i w linii prostej, podczas gdy nocek rudy często robi zwroty zataczając w powietrzu pętle. Hibernują w różnego rodzaju podziemiach, gdzie zwykle są trudne do zauważenia – wciskają się w głębokie i wąskie szczeliny ścian i stropów.
W Borach Tucholskich rozród nocka łydkowłosego stwierdzono na strychu leśniczówki w Lubni oraz w budynku mieszkalnym w Mylofie. W Parku Narodowym jeden osobnik tego rzadkiego nietoperza został odłowiony w sieci nad Strugą Siedmiu Jezior.
Nocek Natterera (Myotis nattereri)
Nocek Natterera to nietoperz średniej wielkości o stosunkowo długich uszach i wyjątkowo długich, wąskich koziołkach. Na zimowisku nocka tego łatwo rozpoznać nawet z daleka dzięki wyraźnie białemu kolorowi futra na brzuchu oraz charakterystycznym rozjaśnieniom wkoło uszu. Nocki Natterera są stosunkowo często spotykane w Polsce, kolonie rozrodcze odnajduje się w skrzynkach dla ptaków i nietoperzy, dziuplach i szczelinach drzew, w budynkach raczej rzadko. Nietoperze te unikają otwartych przestrzeni, żerują najczęściej wśród roślinności manewrując zwinnie w czasie dość powolnego lotu. Ofiary chwytają w locie lub zbierają bezpośrednio z liści czy łodyg, obserwowano również osobniki „zgarniające” owady za pomocą błony ogonowej...Dieta nocka Natterera jest dość urozmaicona – oprócz drobnych muchówek chwyta również pająki, kosarze, motyle, chrząszcze i inne owady. Nocek ten jest gatunkiem raczej osiadłym, wędrówki jego zwykle nie są dłuższe niż 100 km. Nocka Natterera najłatwiej spotkać na zimowisku, gdyż często gatunek ten tworzy w podziemnych schronieniach duże skupiska. Na sen zimowy wybiera kryjówki wilgotne i ciepłe. W Parku Narodowym nietoperze te z sukcesem rozmnażają się – odławiano karmiące samice, odnaleziono również kolonię rozrodczą liczącą 15 osobników.
Nocek rudy (Myotis daubentonii)
Nieco podobny, choć wyraźnie mniejszy od nocka łydkowłosego, charakteryzuje się krótkim jasnym pyszczkiem, ciemnymi uszami i prostymi, sięgającymi połowy ucha koziołkami. W Polsce jest dość pospolity, występuje powszechnie w różnego typu lasach, wszędzie tam, gdzie znajdują się zbiorniki wodne. Często nad jeziorem można obserwować żerujące nocki rude – tuż nad powierzchnią wody zataczają ciasne kręgi wyłapując swój główny przysmak – muchówki z rodziny ochotkowatych. Ciekawostką jest, że nocki rude oprócz owadów mogą chwytać również drobne skorupiaki wodne a nawet małe ryby! Jednak ten bardziej „treściwy” pokarm jest tylko urozmaiceniem diety obfitującej w owady. Latem nocki rude chronią się w dziuplach (głównie drzew liściastych), skrzynkach dla ptaków i nietoperzy (najchętniej w trocinobetonowych), w szczelinach mostów, zawsze w pobliżu wody. Młode osobniki tego gatunku łatwo odróżnić od dorosłych, gdyż posiadają charakterystyczną ciemną plamkę na dolnej wardze. Nocki rude często hibernują w rozległych podziemiach takich jak forty, cytadele, schrony, gdzie stanowią duży udział w ogólnej liczbie nietoperzy.
Teren Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, dzięki dobrze rozwiniętej sieci jezior, jest wyjątkowo atrakcyjny dla tego gatunku, nic więc dziwnego, że jest jednym z najliczniej spotykanych tu nietoperzy.
Nocek duży (Myotis myotis)
Obok nocka łydkowłosego, jest to drugi gatunek nietoperza z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, stwierdzony na terenie Parku. Jego rozmiary, kształt pyszczka, duże uszy i prosty, nożowaty koziołek jak również charakterystyczne ubarwienie powodują, że jest to nietoperz łatwy do rozpoznania nawet dla początkujących chiropterologów. Jedyny gatunek, z którym możliwa jest pomyłka, to nocek ostrouszny, obserwowany w Polsce tylko sporadycznie, i to wyłącznie na południu kraju.
Nocek duży jest gatunkiem raczej ciepłolubnym, przez Polskę przebiega północna granica jego zwartego zasięgu.
W okresie letnim samice nocka dużego tworzą bardzo duże kolonie rozrodcze liczące kilkaset osobników. Ze względu na wielkość nietoperzy, jak i liczebność kolonii, gatunek ten na letnie kryjówki wybiera zwykle duże, przestrzenne obiekty jak strychy kościołów czy domów mieszkalnych. Pierwotnie naturalnymi kryjówkami nocka dużego były jaskinie.
Nocki duże żerują zarówno w lasach, na ich skrajach jak również w urozmaiconym terenie rolniczym. Często jego żerowiska oddalone są o kilka a nawet kilkanaście kilometrów od kryjówki dziennej. Gatunek ten specjalizuje się w polowaniu na duże chrząszcze, które zwykle chwyta bezpośrednio z powierzchni ziemi. Podczas żerowania nocki częściej niż echolokacją posługują się słuchem, wyłapując z otoczenia odgłosy swych ofiar. Gody, podobnie jak rozród, odbywają się na strychach, gdzie samce wabią samice do wybranych przez siebie kryjówek.
Zimą nocek duży często spotykany jest w rozległych podziemiach, do których przylatują osobniki z terenów oddalonych o kilkadziesiąt a często też kilkaset kilometrów. Największym znanym zimowiskiem tego gatunku w Polsce są podziemia Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, gdzie chiropterolodzy każdej zimy odnotowują kilkanaście tysięcy osobników! W czasie hibernacji nocki rzadko chowają się w szczeliny, zwykle zwisają swobodnie ze ścian i stropów tworząc niezwykle malownicze „grona”...
W Parku Narodowym „Bory Tucholskie” pojedyncze samce tego gatunku obserwuje się w skrzynkach dla nietoperzy.
Gacek brunatny (Plecotus auritus)
Gacek brunatny jest najbardziej znanym nietoperzem ze względu na jego charakterystyczny wygląd oraz częste występowanie w pobliżu siedzib ludzkich. Nadzwyczaj długie uszy oraz wydłużony pyszczek przypominający nieco mysi, wzbudzają zwykle sympatię do tego nietoperza. Jest gatunkiem wyjątkowo osiadłym, zwykle odległość między kryjówkami letnimi a zimowiskiem wynosi nie więcej niż kilka kilometrów. Latem często spotykany jest na strychach budynków, w skrzynkach i dziuplach, zimą w różnego rodzaju podziemiach, wyjątkowo często w przydomowych piwnicach. Gacki wykazują silne przywiązanie do miejsca swych narodzin – zwykle jedna kryjówka użytkowana jest przez wiele lat przez te same osobniki i ich potomstwo.
Głównym pokarmem gacków są motyle nocne, potocznie nazywane ćmami. Nietoperze te są wyjątkowo zwrotne, przystosowane do żerowania wśród drzew, często też chwytają ofiary bezpośrednio z powierzchni roślin. Podczas polowania momentami gacki „wyłączają” echolokację i lokalizują ofiarę za pomocą wzroku i nasłuchiwania ich odgłosów (stąd tak duże uszy!)