Osadnictwo
Najwyższą wartość kulturową na terenie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” i otuliny stanowią obiekty archeologiczne. Obszar ten posiada interesującą historię osadnictwa historycznego. Naturalne warunki sprzyjały rozwojowi najdawniejszego osadnictwa, co zostało udokumentowane przez liczne znaleziska archeologiczne. Za najistotniejsze należy uznać odkrycia mezolitycznych osad oraz ich zespołów, zakładanych przez społeczności myśliwsko – rybackie. Dotyczy to zwłaszcza osad położonych w rejonie jeziora Ostrowitego oraz wsi Swornegacie i Męcikał. Cechą wyróżniającą środowisko naturalne Borów Tucholskich, a zwłaszcza obszaru Parku, jest gęsta sieć hydrograficzna oraz liczne nadwodne, piaszczyste formy terenowe, których położenie, morfologia, stwarzały korzystne warunki do zakładania obozowisk. Obok warunków fizjograficzno – morfologicznych, ważnym elementem były zasoby i asortyment surowców mineralnych, stanowiący podstawowy czynnik współdecydujący o atrakcyjności osadniczej terenu. Krzemienie spełniały funkcję podstawowego materiału do produkcji narzędzi. Występują one w postaci pojedynczych konkrecji, głównie silnie rozkruszonych, na stokach pagórków sandrowych oraz u podnóży skarp rozcięć erozyjnych, wchodząc w skład grubej frakcji żwirowej. Wszystkie znane do tej pory stanowiska mezolityczne omawianego obszaru położone są wyłącznie w bliskim sąsiedztwie wody (rzek, jezior i strumieni). Zasiedlane były prawie wyłącznie brzegi niskie, ułatwiające dostęp do wody, jednocześnie umożliwiające dobrą obserwację ryb. Liczba stanowisk jest większa w miejscach, w których rzeki spływają stosunkowo najwolniej. Przykładem jest Brda wypływająca z Jeziora Karsińskiego w rejonie wsi Swornegacie oraz Brda wypływająca z Jeziora Kosobudno w rejonie wsi Męcikał.
Wartość zasobu kulturowego zwiększają znacznie dwa grodziska wczesnośredniowieczne położone na południowym brzegu jeziora Charzykowskiego. Zachowały one własną formę krajobrazową. Już od VIII - IX w. w rejonie PNBT można wyodrębnić osadniczą grupę chojnicko – człuchowską, która od innych zespołów osadniczych Pomorza nie wykazywała tendencji ekspansywnych, umacniając się za to wewnątrz. W XIII w. akcję osadniczą prowadziły klasztory. Taki rodowód ma również wieś Swornegacie, w której w 1272 r. osiedlił się pustelniczy zakon Augustianów.
Specyfiką Parku Narodowego „Bory Tucholskie” jest przewaga występowania, na przestrzeni wieków, gospodarki leśnej – leśnictwa, łowiectwa, zbieractwa i bartnictwa. Równie ważnym elementem gospodarki, wywierającym silny wpływ na kształt zasobów kulturowych tego regionu, było młynarstwo i rybołówstwo. Na Zaborach szczególnie rozwinęło się rzemiosło leśne w postaci tartacznictwa, smolarstwa, węglarstwa i ciesielki. Obszar ten charakteryzował się dużym zagęszczeniem młynów i tartaków wodnych. Niezwykle ważny był także rozwój bartnictwa, w XVI w. w kluczu zaborskim było 6 barci nazywanych od pobliskich miejscowości. Między innymi istniała barć Swornigacka lub Sworzyńska.
Interesujący jest dalszy rozwój sieci osadniczej na terenach leśnych w okresie od połowy XVI w. do końca XVII w. W tym czasie na terenie ówczesnego województwa pomorskiego wyróżnić można było następujące grupy osiedli leśnych: hutnicze, stolarskie, młyńskie, karczmarskie, rybackie, leśne i rolnicze. Osiedla hutnicze skoncentrowane były głównie w rejonie kościerzyńsko - skarszewskim i stężycko - wejherowskim (tereny położone znacznie na północ od granic PNBT). W rejonie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” nad jeziorem Głuchym koło Chocińskiego Młyna istniała huta szkła. Ważnym elementem gospodarki Borów Tucholskich było smolarstwo. Jeszcze w II połowie XVI w. produkcja smoły była jedynie zajęciem ubocznym chłopów ze wsi położonych w Borach Tucholskich, a zwłaszcza w starostwie tucholskim. Pierwsze samodzielne osiedla smolarskie pojawiają się na przełomie XVI i XVII w. Szczególnie intensywny rozwój osadnictwa smolarskiego odnotowano na północnym skraju Borów Tucholskich. W starostwie tucholskim przed 1632 r. powstały piece smolarskie w Dzięglu i Giełdonie. W roku 1610 starosta tucholski wydał zakaz pustoszenia Borów, skierowany głównie przeciwko wycinaniu drzew i paleniu smoły. Mimo tak poważnych przeszkód w pozyskaniu surowca i wprowadzeniu ochrony lasów, smolarstwo rozwijało się dalej do połowy XVII w. Po wyeksploatowaniu okolicznych karczów, smolarnie uległy, podobnie jak huty szkła, przekształceniu w osiedla rolnicze. Smolarstwo jako znaczący kierunek rozwoju osadnictwa śródleśnego straciło swoją pozycję po 1655 r. Specyficzna struktura własnościowa Borów Tucholskich, w których lasy należały prawie wyłącznie do okolicznych starostw, spowodowała, że stałe osiedla smolarskie powstały właściwie wyłącznie w dobrach królewskich. Osiedla smolarskie w znacznie mniejszym stopniu, aniżeli hutnicze, przyczyniły się do rozwoju zaludnienia i rolnictwa w lasach pomorskich. Na ich miejscu powstają tylko niewielkie osiedla rolnicze. Spowodowane to było głownie lokalizacją osiedli smolarskich na bardzo słabych glebach (piaski sandrowe) z lasami o drzewostanie sosnowym. Trudne do sklasyfikowania pod względem genezy są śródleśne osiedla rolnicze, np. wsie, folwarki i małe osiedla rolnicze, zwane pustkowiami. Usytuowanie tych osiedli wewnątrz zwartych obszarów leśnych świadczy o ścisłym związku ich powstania z eksploatacją lasów dla celów gospodarczych. Większość osiedli zaliczanych do tej grupy powstała w sposób spontaniczny, zazwyczaj poprzez osiedlenie się pojedynczej rodziny i uzyskania przez nią przywileju lub krótkoterminowego kontraktu na użytkowanie określonego, zwykle małego kawałka ziemi. W pewnych przypadkach mamy jednak do czynienia z planową akcją osadniczą, która doprowadziła do powstania dużych wsi i folwarków. W tej akcji przodowali starostowie człuchowscy. W grupie osiedli śródleśnych, obejmujących więcej niż jedno gospodarstwo w momencie powstania, wymienić trzeba Wysoką Zaborską - wieś drobnoszlachecką w zaborskiej części powiatu tucholskiego. Zdecydowaną większość stanowiły jednak w tej grupie małe osiedla rolnicze, zwane pustkowiami. Zakładano je nad rzekami (prawdopodobnie ich powstanie miało jakiś związek ze spławem drewna), jeziorami (prawdopodobny związek ich powstania z rybołówstwem) i w głębi lasów (związane z wycinką lasu lub jedną z form jego „przemysłowej” eksploatacji - hutnictwem szkła, smolarstwem). Znaczna część tych osiedli powstała w zachodniej części Borów Tucholskich. U genezy powstania osiedli leśniczych, zamieszkałych przez służbę leśną, leżało dążenie właścicieli do zorganizowania stałej ochrony lasów przed intruzami. Do najbardziej znanych śródleśnych osiedli rybackich, istniejących w rejonie PNBT już w średniowieczu, należały Swornegacie i Charzykowy. Właśnie w Borach Tucholskich rozwinęło się na większą skalę rybołówstwo jeziorne. Na pozostałym obszarze województwa pomorskiego osadnictwo rybackie wywarło niewielki wpływ na rozwój sieci osadniczej. Inne osiedla rybackie powstawały nad mniejszymi jeziorami położonymi w głębi Borów Tucholskich. W powiecie tucholskim były to Pelplin i Spierwia. Wszystkie śródleśne osiedla rybackie powstały we własności królewskiej. Eksploatacja lasów oraz późniejsze rolnicze zagospodarowanie terenów wylesionych przyczyniło się również do rozwoju śródleśnych osiedli młyńskich.
W większości z nich obok młynów zbożowych funkcjonowały także tartaki. Przykładem jest Czernica i Parszczenica będące własnością królewską oraz Młynek jako własność szlachecka, położone w powiecie tucholskim. Obok młyna zbożowego powstają osiedla - m.in. Parzyn w powiecie tucholskim. Do powstania osiedli związanych z zakładami przemysłowymi, wykorzystującymi energię wodną, przyczyniła się też eksploatacja leśnych zasobów rudy darniowej przerabianej w kuźniach (hamrach) na wyroby żelazne służące później jako narzędzia rolnicze - np. Hamer Młyn będący własnością królewską w powiecie tucholskim. Obok kuźni żelaznych w lasach pomorskich założono też jeden hamer przerabiający miedź - Kopernica w powiecie człuchowskim. Wielkie przestrzenie leśne Borów Tucholskich były terenami rozwoju specyficznego, śródleśnego osadnictwa karczmarskiego. Wzmożony ruch handlowy - zwłaszcza w XVI i XVII w. - na szlakach drogowych, prowadzących przez Bory w kierunku Gdańska, doprowadził do powstania osiedli karczmarskich, zapewniających podróżnym wypoczynek i możliwość zaopatrzenia. Karczmy śródleśne odegrały też rolę w eksploatacji Borów Tucholskich. Zakładano je z dala od głównych dróg, gdzie mogły służyć jako punkty zborne dla drwali prowadzących wyręby lasów. Po wyczerpaniu zasobów leśnych w Borach wiele takich karczm przekształciło się w osiedla rolnicze (pustkowia). Przy szlakach, bocznych drogach i przeprawach przez rzeki powstały Stara Brda i Zielona Chocina w powiecie człuchowskim oraz Drzewicz, Modrzejewo i Skoszewo w powiecie tucholskim. W Borach Tucholskich dominował wyrąb drzew dla celów budowlanych i eksportowych oraz rozwijającego się na wylesieniach smolarstwa. Dotyczy to zwłaszcza XVI i XVII w. i czasów późniejszych. Wycięte drewno przeznaczone na eksport gromadzono na bindugach – miejscach przeznaczonych do jego spławiania. Często powstawały tzw. wędrujące bindugi. Podstawowa trasa spławu drewna wiodła szlakiem Brdy od Sąpolna przez jeziora: Charzykowskie, Karsińskie, Łąckie, Dybrzk, Kosobudno do Mylofu, gdzie kończył się pierwszy etap spławu. Dalej drewno wieziono kolejką wąskotorową do Rytla, a stąd do Bydgoszczy i Gdańska. Najczęściej uruchamiane bindugi lokalizowane były w Drzewiczu (jeszcze do lat 50. XX w.) i przy jeziorze Charzykowskim w rejonie ujścia Strugi Siedmiu Jezior. Jeziorne bindugi wykorzystywano zimą, kiedy to na zamarzniętą taflę jeziora zrzucano pnie drzew i czekano na wiosenne roztopy, aby spławić drewno przez wcześnie wspomniane jeziora i dalej Brdą do Mylofu.
Osadnictwo związane z eksploatacją lasów nie spowodowało ukształtowania się poważniejszych skupisk ludności, jednak pozwoliło na znaczne zagęszczenie sieci osadniczej. Większość osiedli śródleśnych stanowiły małe miejscowości liczące zazwyczaj 1 - 3 gospodarstwa domowe.