Szlak Kaszubski im. Juliana Rydzkowskiego (czerwony)
Chojnice – Wiele (ok. 56 km)
Przebieg szlaku: Chojnice - Jarcewo - Stary Młyn - Funka - Bachorze – Piła Młyn (Park Narodowy „Bory Tucholskie”) - Męcikał - Czarniż - Kosobudy - Dąbrowa - Wiele
Nasza wędrówkę Kaszubskim szlakiem im. Juliana Rydzkowskiego rozpoczyna się w Chojnicach przy Bramie Człuchowskiej, w której to obecnie mieści się Muzeum Historyczno - Etnograficzne. Wśród zabytków Chojnic na uwagę zasługują pozostałości murów miejskich wzniesionych około połowy XIV w. z Bramą Człuchowską oraz basztami: Wronią, Kurzą Stopą, Szewską i Więzienną, w której do roku 1903 mieściło się więzienie. W mieście warto zobaczyć także: Bazylikę Mniejszą p.w. Ścięcia Św. Jana Chrzciciela z XIV w., Kościół Pojezuicki p.w. Zwiastowania NMP zbudowany w połowie XVIII w., Konwikt - dawny kościół i klasztor augustianów oraz Ratusz Miejski zbudowany w stylu neogotyckim w latach 1901-1907 z pięknymi witrażami w oknach sali posiedzeń Rady Miejskiej.
Chojnice są największym miastem w rejonie Kaszub Południowych. Jan Długosz nazwał je bramą i kluczem Pomorza. Położone były na przesmyku między dwoma nieistniejącymi obecnie jeziorami: od południa Zakonnym zwanym też Jeleńcz, a od północy Zielonym zwanym Cegielnianym. Z jezior tych wypływała niewielka struga łącząca jeziora chojnickie z Łukomiem (Jeziorem Charzykowskim). Od tej rzeki w przeszłości nazywanej Chojnicą wywodzi się nazwa miasta.
Z okalającą niegdyś Chojnice puszczą związany jest herb miasta - wizerunek głowy tura ozdobionego kwiatem między rogami. Tur - zwierzę puszczańskie - został wytępiony przez człowieka w XVII w. W średniowieczu Chojnice, których istnienie sięga czasów książąt pomorskich, znajdowały wśród osiedli miejskich na Pomorzu Gdańskim jedno z poważniejszych miejsc. Swoje znaczenie zawdzięczały dogodnemu miejscu do obrony oraz położeniu na szlaku handlowym. W źródłach pisanych nazwa Chojnice pojawia się po raz pierwszy w dokumencie księcia Mściwoja II z 1275 r. Występuje w nim niejaki Myślibor Malowy de Chojnicz, właściciel dóbr w Konarzynach, będący jednocześnie urzędnikiem rezydującym w owych czasach w Chojnicach. W 1309 roku Chojnice wraz z Borami Tucholskimi i całym Pomorzem Gdańskim dostały się pod panowanie Krzyżaków. Administracyjnie i wojskowo miasto podlegało komturstwu człuchowskiemu.
Dzięki dobremu położeniu oraz wybudowanym fortyfikacjom miasto stało się bardzo trudnym do zdobycia. Wjazdu do Chojnic strzegły bramy: Człuchowska, Młyńska i Gdańska, a od południa Brama Klasztorna zwana też Furtą Mnisią. Ta ostatnia była w rzeczywistości przesmykiem w murze łączącym miasto z klasztorem augustianów, sprowadzonych do Chojnic w 1356 r. przez Vinrycha von Kniprode. W roku 1360 odnowiona została lokacja miasta na prawie chełmińskim. W czasie wojny z Zakonem w latach 1409 - 1410 miasto kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk, aby ostatecznie pozostać pod panowaniem krzyżackim.
W 1433 roku wojska Husytów i polskie przez kilka tygodni bezskutecznie zdobywały miasto, które pod rządami Krzyżaków uległo silnej germanizacji. Rezultatem tego było m.in. nieprzystąpienie Chojnic do Związku Pruskiego. W 1454 roku pod murami miasta doszło do bitwy między Krzyżakami a polskimi oddziałami pochodzącymi z pospolitego ruszenia dowodzonymi przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Ta oraz inne próby odbicia miasta z rąk krzyżackich nie powiodły się, aż do 1466 r. kiedy to zdobycie Chojnic przez wojsko polskie przypieczętowało klęskę Zakonu. Od 1466 r., czyli od zdobycia Chojnic przez wojsko polskie i klęski Zakonu, zaczyna się złoty okres w dziejach miasta związany z rozwojem handlu i rzemiosła, głównie sukiennictwa.
Dużą rolę odgrywało przetwórstwo leśne, bartnictwo i rybołówstwo. Upadek Ziemi Chojnickiej i Zaborskiej związany jest z okresem wojen szwedzkich, a także z grabieżami w czasie wojen północnych (1700 - 1721). W roku 1707 Chojnice przez dwa tygodnie okupowały wojska rosyjskie. W roku 1772, na mocy I rozbioru Polski, Chojnice i Zabory zostały włączone do Prus. W roku 1871 wybudowano linię kolejową do Piły, w 1873 do Tczewa, a w 1902 do Lipusza i Kościerzyny. W 1920 r. po 148 latach niewoli Chojnice wróciły do Polski.
Odzyskana niepodległość eksplodowała ożywieniem ruchu społeczno - kulturalnego. Powstały liczne organizacje: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Towarzystwo Miłośników Chojnic i Okolic, Towarzystwo Śpiewacze Lutnia, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół i inne. Rozwój Chojnic i okolic przerwany został przez wybuch II wojny światowej. W okresie międzywojennym Chojnice były miastem przygranicznym.
Niedaleko miasta, pod Krojantami miała miejsce szarża 18 Pułku Ułanów Pomorskich. W miejscu tym znajduje się pomnik, gdzie każdego roku w pierwszą niedzielę września odbywają się uroczystości upamiętniające to wydarzenie.
Po zwiedzeniu zabytków tego XIII - wiecznego grodu pomorskiego oraz zapoznaniu się z jego historią kierujemy się na północ. Ulicą Mickiewicza a następnie Derdowskiego docieramy do Doliny Śmierci. Tu znajduje się pomnik ku czci pomordowanych podczas II wojny światowej ok. 2000 mieszkańców powiatu chojnickiego.
Dalej trasa wiedzie do lasku miejskiego - miejsca wypoczynku chojniczan. Tutaj szlak Kaszubski łączy się z zielonym szlakiem “Strugi Siedmiu Jezior”. Wspólnie prowadzą dalej aleją drzew pomnikowych (okazałych dębów, wiązów, olsz czarnych, lip itd.) do wsi Jarcewo, (6,0 km). Znajduje się tu XIX wieczny zespół dworsko-parkowy, założony przez ówczesnych właścicieli-rodzinę Kreischów. Dwór murowany, parterowy, wschodnie wejście z ryzalitem. Dobrze zachowały się również zabudowania folwarczne: rządcówka, obora z cegły z pocz. XX w., dawna stajnia, remiza, kuźnia i kurnik.
W Jarcewie oba szlaki rozdzielają się - czerwony za mostem na Strudze Jarcewskiej skręca w lewo w kierunku miejscowości Stary Młyn. Po drodze mijamy Jezioro Niedźwiedzie, gdzie krzyżują się zielony szlak “Strugi Siedmiu Jezior” oraz czarny szlak im. J. Karnowskiego.
Znajdujemy się teraz na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego. Po przejściu dość uciążliwej, piaszczystej drogi docieramy do Starego Młyna. Mijamy zabudowania i przekraczamy ruchliwą szosę prowadzącą z Charzyków do Swornegaci. Znajduje się tutaj przystanek autobusowy.
Teraz czerwony szlak prowadzi na północ wschodnim brzegiem jeziora Charzykowskiego. Jezioro Charzykowskie zwane także Łukomie jest drugim pod względem wielkości zbiornikiem wodnym w Borach Tucholskich. Jego powierzchnia wynosi 1363,8 ha, a maksymalna głębokość 30,5 m. Położone jest na wysokości 120 m. n.p.m. Leżące u krańców jeziora miejscowości Charzykowy i Małe Swornegacie dzieli wodą 9,5 km. Maksymalna szerokość jeziora wynosi 2,4 km, minimalna 0,5 km.
Główne dopływy to Brda i Czerwona Struga wpływające od zachodu oraz Struga Jarcewska i Struga Siedmiu Jezior uchodzące do jeziora na wschodnim brzegu. Część południowa jeziora w rejonie Charzyków posiada wody w III klasie czystości, natomiast północna, będąca pod silnym wpływem zasilania wodami Brdy, ma klasę II. Rozległa przestrzeń wodna oraz silne wiatry, przeważnie z kierunku zachodniego, od południowo - zachodniego do północno - zachodniego, stanowią sprzyjające warunki dla żeglarzy latem i bojerowców zimą. Urozmaicona linia brzegowa oraz szerokie pasy trzcinowisk są przyciągają nad jezioro Charzykowskie liczne gatunki ptaków. Bez problemu można zaobserwować tu m.in. łabędzia niemego, kormorana, perkoza, łyskę a także gągoła, nurogęsia, zimorodka, bielika. W jeziorze żyją tez liczne gatunki ryb, w tym “królowa ryb słodkowodnych” sielawa, zwana po kaszubsku „morenką”.
Brzegi Jeziora Charzykowskiego są prawie całkowicie zalesione i na ogół niskie, tylko w północno-wschodniej części wysokie, dochodzące do 25 m. W tym miejscu zlokalizowany jest punkt widokowy, z którego rozpościera się wspaniały widok na jezioro oraz szczególnie warte polecenia piękne zachody słońca.
Przez północno-zachodnią część jeziora przepływa rzeka Brda, która wąskim przesmykiem wpływa do jeziora Długiego, odnogi Jeziora Karsińskiego i następnych jezior Borów Tucholskich. Prowadzi tędy aż do ujścia Brdy w Bydgoszczy, znany już w latach międzywojennych, jeden z najatrakcyjniejszych szlaków kajakowych w Europie.
Już w roku 1938 zorganizowano na Brdzie Międzynarodowy Spływ Kajakowy. Na wyprawach kajakowych w Borach Tucholskich bywał ks. Karol Wojtyła. Uczestniczył w spływach Czarną Wodą (Wdą) i Brdą. Na tej ostatniej był dwukrotnie: w roku 1953 i 1966. Brda na skutek silnego nurtu uchodzi za rzekę nizinną o charakterze górskim. Jej łączna długość wynosi 238 km, a spadek 125 m. Jest rzeką nizinno-łąkową, leśną, o zmiennej szerokości nurtu, w zależności od podłoża i konfiguracji terenu, przez który przepływa. Na Brdzie organizowanych jest corocznie wiele imprez o charakterze krajowym i regionalnym.
Idąc brzegiem Jeziora Charzykowskiego ze Starego Młyna docieramy do Funki. Po drodze mijamy liczne studnie, z których pozyskiwana jest woda dla przeszło 40-tysięcznego miasta Chojnice. Osada Funka istniała już w XIV wieku. Nazwa pochodzi od niemieckiego nazwiska Funk. Z czasem uległa polonizacji. Z XVII wieku pochodzi zapis “Funkenmühle”. Początek popularności zawdzięcza działalności Janiny Bartkiewicz, założycielki żeglarskiego ośrodka szkoleniowego harcerek. Obecnie mieści się tutaj Harcerskie Centrum Edukacji Ekologicznej (HCEE).
Z Funki trasa prowadzi w kierunku Bachorza. Z wysokiej skarpy położonej na terenie HCEE w Funce rozpościera się piękny widok na Jezioro Charzykowskie. Nazwa osady wywodzi się od rzeczownika bachorze, oznaczającego moczar, bagno. Po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach z 1772 r. jako “Bachors”. W centrum wsi postawiono w 1982 r. krzyż drewniany z nacięciami na ramionach i wykonaną z blachy figurą Chrystusa. Figurę przeniesiono z poprzedniego krzyża, postawionego w 1812 r. przez legionistów polskich udających się z armią napoleońską pod Moskwę. W 1982 r. pan Stefan Jażdżewski wykonał wierną kopię krzyża legionowego i wraz z leśniczym Egonem Raszke postawił go w pobliżu leśniczówki. Obecnie kopia ta znajduje się na terenie Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, na niebieskiej ścieżce dydaktycznej „Piła Młyn”.
Na wysokości leśniczówki w Bachorzu szlak czerwony przechodzi przez szosę, skręca w prawo i łączy się z zielonym szlakiem Strugi Siedmiu Jezior oraz czarnym szlakiem rowerowym biegnącym z Bachorza do Tucholi.
Znajdujemy się teraz na terenie Parku Narodowego "Bory Tucholskie". Dalej trasa wiedzie piaszczystą drogą leśną. Po lewej stronie mijamy stanowisko widłaka spłaszczonego a około 200 m dalej po prawej stronie stanowisko zimoziołu północnego (reliktu z epoki polodowcowej).
Po przejściu około 3 km mijamy po prawej stronie jezioro dystroficzne Kacze Oko, a następnie docieramy do miejsca zwanego Stara Piła (Piła Młyn). Kiedyś istniała tu osada oraz tartak wodny, dziś pozostał tylko okazały 600- letni dąb „Bartuś”. Przez Starą Piłę prowadzi również niebieski Szlak Brdy. Kilkanaście metrów za mostem, po pokonaniu piaszczystego i uciążliwego podejścia, szlak czerwony skręca w prawo i wraz z zielonym szlakiem pieszym biegną wzdłuż jeziora Płęsno.
W ten sposób docieramy do „czarnej drogi”. Tu nasze szlaki krzyżują się z niebieskim szlakiem rowerowym biegnącym z Bydgoszczy do Chojnic. W tym miejscu kończy się również czarny szlak pieszy (Łącznikowy) z Drzewicza.
Nasza trasa prowadzi dalej na wschód wzdłuż Strugi Siedmiu Jezior. Po prawej stronie mijamy jeziora: Główka, Bełczak i Jeleń. Na cieku tuż przy jeziorze Jeleń znajduje się drewniana kładka oraz miejsce odpoczynku. Po drodze obserwujemy ślady działalności bobrów. Kierując się cały czas na wschód wzdłuż brzegów zbiorników wodnych dochodzimy do granicy Parku Narodowego “Bory Tucholskie”.
W tym miejscu szlak zielony skręca w prawo, prowadząc dalej do Dębowej Góry, Klosnowa i Chojnic. My natomiast idziemy dalej prosto. Przechodzimy przez linię kolejową Chojnice - Kościerzyna a następnie docieramy do miejscowości Męcikał. Ta kaszubska wieś zasłynęła w przeszłości z walki o polskość. W grudniu 1898 r. zebrani na uroczystości szkolnej chłopi na znak protestu przeciwko germanizacji urządzili pochód przez wieś na czele z nauczycielami Polakami, którzy nieśli flagę narodową. W kilka dni później władze pruskie zwolniły z posady i uwięziły nauczyciela Hamerskiego z Męcikału, jako podejrzanego o zainicjowanie demonstracji. 21 marca 1944 r. pod Męcikałem miała miejsce potyczka z oddziałami niemieckimi okrążonego oddziału samoobrony Tajnej Organizacji Wojskowej “Gryf Pomorski”, pod dowództwem Henryka Grabosza, broniącego dostępu do bunkra Komendy Powiatowej “Zielony Pałac”. W wyniku walki zginęło 13 hitlerowców, a rannych zostało kilku. Spośród kilkudziesięciu partyzantów, biorących udział w walce, z okrążenia udało się wydostać trzem.
Przy szosie Chojnice-Brusy znajduje się pomnik ku czci poległych partyzantów. We wsi zachowały się dwie drewniane chałupy konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej z drugiej połowy XVIII w. Jedna ze szczególnie dobrze zachowanych chałup z XIX wieku została przeniesiona do Muzeum Etnograficznego w Toruniu, gdzie tworzy ekspozycję „zagroda z Kaszub”. Męcikał stanowi punkt etapowy spływów wodnych Brdą oraz ważny ośrodek letniskowy. Jest też dobrym punktem wypadowym dla pieszych wędrówek po Borach Tucholskich.
W Męcikale przekraczamy most na Brdzie i wędrujemy dalej ok. 1 km wzdłuż drogi asfaltowej z Chojnic do Kościerzyny. Za Leśnictwem Spierwia przekraczamy strugę łączącą jezioro Trzemeszno z Kosobudnem, dalej skręcamy w prawo. Wędrując wzdłuż brzegów jeziora docieramy najpierw do wsi Giełdon a potem poprzez wsie: Czarniż, Kinice, Kosobudy, Dąbrowa, docieramy do Wiela, gdzie kończy się nasza wędrówka.